do� a | Ödevsel

‘do� a’ Arama Sonuçları

Donanım

DONANIM

KABUL VE TEST

İŞLEMLERİ

İÇİNDEKİLER

Konu Sayfa

1 MONİTÖR 02

2 ANA KARTLAR 03

3 MİKROİŞLEMCİLER 04

4 GRAFİK KARTLARI 12

5 BELLEKLER 13

6 SABİT DİSKLER CD-ROM’ LAR ve DİSKETLER 19

7 TEYP YEDEKLEME BİRİMLER 26

8 İLETİŞİM 27

9 MODEMLER 18

10 ÇIKTI AYGITLARI 38

11 YARDIMCI KARTLAR 29

12 SES KARTLARI ve JOYSTICK 54

13 TARAMA AYGITLARI 58

14 PC SÖKÜP TAKMA İLE İLGİLİ BAZI ÖNERİLER 60

15 DONANIM KABUL ve TEST İŞLEMLERİ 62

1 MONİTÖR

Monitör, çoğu zaman ekran olarak da bilinen, görüntüleri oluşturan, içeren ve sunan bir araçtır. Bilgisayarların çoğunda katot ışınlı (CRT-Cathod Ray Tube) monitör kullanılır. Katot ışınlı monitörlerin görüntü oluşturma mantığı TV ile aynıdır. LCD -Liquid Cıystal Display ve gaz plazma monitörler ise daha hafif ve az yer kapladıkları için, çoğunlukla taşınabilir sistemlerde kullanılırlar. Monitör, grafik kartları ile birlikte bilgisayarın temel görüntü sisteminin bir parçasıdır.

1.1 CRT (CATHODE RAY TUBE) MONİTÖRLER

CRT monitörlerin çalışma prensibi hemen hemen tüm monitörlerde (monochrom, renkli) aynıdır.

CRT, elektron parçacıklarının hareketini kolaylaştırmak için havası alınmış bir tüpten ibarettir. Katod tarafından seri halde yollanan elektron parçacıkları, tüpün değişik kesimlerine doğru hızla çarpar. Renkli monitörlerin çalışma ilkeleri de temelde aynıdır. Ama renkli monitörlerde 3 adet katod (elektron tabancası) bulunur. Yeşil, mavi ve kırmızı ile bütün renkler elde edilebildiğinden, renkli monitördeki herbir elektron tabancası, ekranın berisindeki tabakada bulunan bir fosfor noktacığına ateş eder. Elektron fosfora çarptığında onu parlatır, ama bu parlaklık çok uzun sürmez. Onun içindir ki, görüntü değişmese bile aynı işlemin tekrar tekrar yapılması gerekir; katodlar ekranı sürekli olarak tazeler. Tarama ve tazeleme işlemi, ekranda satır satır yapılır.

Yüksek çözünürlükte ( 1024*768 ) ve daha fazla renk kullanımında, “interlaced” adı verilen monitörlerde rahatsız edici bir görüntü oluşmaktadır. Interlaced monitörlerdeki bu durum, hareketli görüntülerde farkedilmediğinden bu tür uygulamalarda kullanılabilir.

Interlaced monitörlerde, “interlacing” adı verilen görüntü oluşturma işlemi sırasında önce tek numaralı satırlar, sonra da çift numaralı satırlar taranarak çizilir. Bu işlem, çok hızlı olduğu için farkedilmez ancak belirli bir hız kaybı ortaya çıktığı için görüntü titrer.

Bu nedenle, daha iyi olan “Non-interlaced” monitörler üretilmiştir. Bu monitörler, sabit ve haraketli görüntü ortamlarında, titremeyen, daha kaliteli görüntüler sunarlar.

Monitördeki görüntü kalitesini doğrudan belirleyen ölçütler arasında, “dot pitch” yer almaktadır. Dot pitch, ekran üzerinde bulunan aynı renkte iki nokta arasındaki mesafeyi tanımlar. Bir ekranda “dot pitch” ne kadar küçükse görüntü o kadar iyidir. Bu değerler 0.39, 0.28 ve 0.26mm arasında değişmektedir.

Monitör büyüklüğü “inç” olarak ifade edilir. Yaygın olarak 14″ ‘lik monitörler kullanılmaktadır.

Monitörlerde görüntü kalitesi, çözünürlüğe bağlı olarak da değişmektedir. Bu çözünürlük standart bir monitöriçin 640*480 pixel ‘dir. Ekı-ıın çözünürlüğünde sınır, grafik kartına da bağlı olarak, 800*600, 1024*768 ve I 280* 1024 pixel arasında değişmektedir.

Görüntü kalitesini belirleyen son bir unsur da, ekran tazeleme hızıdır. Bu hız 50 ile 90 Hz arasındadır.

Monitörler TV’de olduğu gibi bir radyasyon yaymaktadır. Radyasyon oranı en aza indirilmiş, “LR / Low-Radiation” monitörler de üretilmektedir.

1.1.2 LCD (LIQUID CYRSTAL DISPLAY) MONTöRLER

Bu monitörler daha çok taşınabilir PC’lerde kullanılır. LCD monitör, plastik bir tabaka içindeki sıvı kristalin ışığı yansıtması ilkesine dayalı olarak çalışır. LCD monitörler ışığı yansıtarak görüntü oluşturdukları için, ışıksız bir ortamda bir şey görünmez. Fazla ışıklı ortamda ise ekranda ışık yansıması olacağından görüntü yine sağlıklı olarak algılanamayacaktır.

Pekçok LCD monitörde bulunan bazı dezavantajlar şunlardır:

Ekran tazeleme hızı düşüktür.

Renk kontrastları azdır.

Ortamdaki fazla ışığı yansıtırlar.

Görüntü net değildir.

Hareketli görüntüler çok bulanıktır. Sıvı kristal akışının yavaşlığı görüntü izinin hemen silinmemesine neden olur;

Bu dezavantajların yanısıra, düşük güç harcamaları, çok küçük hacimleri ile taşınabilir PC’ler için vazgeçilmezdir.

LCD monitörlerin taşıdığı olumsuzluklar son yıllarda üreticileri yeni arayışlara itmiştir. Bazı LCD modellerinde, “arkadan aydınlatma” yöntemi kullanılarak bulunduğu ortamdaki ışık dengelenir. Böylece ekrandaki istenmeyen yansımalar bir ölçüde önlenir.

u ana kadar çeşitli LCD monitör teknolojileri kullanılmıştır. Bunlar, pasif matriks, dual scan ve aktif matriks’tir.

Pasif Matriks Monitör: LCD monitörler genel ilkelere göre çalışırlar. Farklılaşma piksellerin aydınlatılmasında ortaya çıkar. Pasif matriks monitörlerde, herbir piksel, ekran tazelenmeden önce söner. Bu ekranlarda tek bir defada bir satırdaki pikseller aktif hale getirilir. Bir piksel tekrar aktif hale getirilinceye kadar parlaklığını kaybeder. Ekran tazeleme hızı çok yavaşlayarak göriintü kalitesinin düşmesine neden olur.

Dual Scan Monitör: Bu monitörler genel olarak pasif matriks monitör gibi çalışırlar. Temel farklılık, ekranın ikiye bölünmüş olmasıdır. Ekranın herbir bölümü ayrı ayrı taranarak, ekran yenileme hızının iki katına çıkması sağlanır. Bu farklılık görüntü kalitesinde bir iyileşme sağlamaktadır.

Aktif Matriks Monitör: Pasif matriks monitörlerin tersine aktif matrikslerde, her bir pikseli kontrol eden ayrı ayrı transistörler vardır. Bu transistörler, piksellerin henüz parlaklığını yitirmeden yenilenmesini sağlarlar. Her pikselin kendine ait bir regülatörü vardır. Bu regülatör yardımıyla her bir piksele ait voltaj diğerini etkilemediği için çok daha iyi görüntüler elde edilebilmektedir.

2 ANA KARTLAR

Ana kart, fiberglastan yapılmış, üzerinde bakır yolların bulunduğu, genellikle koyu yeşil renkte bir levhadır. Ana kart üzerinde, mikroişlemci, bellek, genişleme yuvaları, BIOS ve diğer yardımcı devreler yer alır. Bu yardımcı devrelere, sistem saati örnek verilebilir.

Ana kart, tüm sistemin temelini oluşturmaktadır. Diğer kartlar (I/O kartı, grafik kartı, vb.) ana kart üzerindeki genişleme yuvalarına takılırlar. Tüm kartların kendi üzerine takılmasından dolayı da ana kart olarak adlandırılır.

“All in one” olarak adlandırılan bazı ana kartlar, kontrol kartı ve grafik kartını da kendi üzerinde taşımaktadır.

Ana kartlar destekledikleri mikroişlemci türlerine bağlı olarak adlandırılırlar. örneğin 486 DX2-66 mikroişlemcisini destekleyen bir ana kartı, 486 DX-66 ana kart diye adlandırabiliriz.

Ayrıca ana kartlar, üzerlerinde bulunan genişleme yuvalarına bağlı olarak adlandırılırlar. örneğin, VL-BUS (Vesa Local Bus / Vesa Yerel Veriyolu), ISA (Industry Standart Architecture / endüstri standardı mimarisi), gibi veriyollarının bulunduğu genişleme yuvasına sahip olan ana kartlar, VL BUS ana kart, ISA ana kart olarak adlandırılır

Ana kartlar boyut olarak hergün biraz daha küçülmektedir. Eskiden 30×35 cm. boyutundaki bir ana kartın yaptığı işi, bugün 15×20 cm. boyutundaki bir ana kart, yüzlerce kat daha hızlı yapabilmektedir.

3 MİKROİŞLEMCİLER

Mikroişlemci, kısaca CPU (Central Processing Unit / merkezi işlem birimi) olarak adlandırılır. Bilgisayarın en önemli ögesidir. Bu nedenle bir beyine benzetilebilir. Elektronik bir beyin olarak düşünebileceğimiz mikroişlemci, bir bilgisayarın yapacakları ile ilgili tüm komutları verir.

Transistöründen yongasına kadar bilgisayarı oluşturan bütün elemanlar, emirleri mikroişlemciden alırlar. Bilgisayarda ya da çevre birimlerinde olup biten her şey, mikroişlemci tarafından yollanan sinyallerle gerçekleştirilir ve denetlenir.

Mikroişlemcinin, belirli bir zamanda neler yapacağını ise, klavye, fare vb. çevre birimler yoluyla bilgisayar kullanıcısı belirler. Kullanıcının komutlarını anlayan, yorumlayan ve bu yoruma göre işlem yaparak kullanıcının isteğini yerine getiren yine mikroişlemcidir.

Günümüzde, bir mikroişlemcinin tek başına yaptığı işi, eskiden yüzlerce eleman (transistör vb), büyük bir levha üzerinde bir araya gelerek yaparlardı. Bu dmum hem yer hem de işlem hızı bakımından büyük sorunlar doğurmaktaydı. Bilgisayar teknolojisindeki gelişmeler, bir zamanların büyük bir levha üzerinde, yüzlerce devrenin yaptığı işi tek bir devrenin (integrated circuit /tümleşik devre) yapmasınıı sağlamıştır. Bu devreler yonga olarak adlandırılır. Gelişmiş bir mikroişlemciyi oluşturan yonga, yaklaşık üçmilyon transistörden oluşuyor.

MİKROİŞLEMCİLERİN YAPISINI OLUŞTURAN BÖLÜMLER

Mikroişlemci yaptığı tüm işleri kendi içindeki, mükemmel bir yapılanmaya borçludur. Bu yapı çeşitli bölümlerden oluşmaktadır.

a. Kontrol Birimi

Bütün komutlar burada işletilir. işlenen komuta göre mikroişlemci içerisindeki belli bir adresteki veri değiştirilir yada bir verinin işlemci içindeki başka bir bölüme aktarılması sağlanır.

b. İletim Yolları (Bus)

İletim yolları, mikroişlemci ile bilgisayarın diğer birimleri arasındaki bağlantıları sağlayan iletkenlerdir.

İletim yolları 3 gruba ayrılır.

1- Veri yolları (Data Bus)

2- Adres yolları (Adress Bus)

3- Kontrol yolları (Cotrol Bus)

c. Kaydedici (Register)

Mikroişlemci ile bellek ve I/O kapıları arasındaki bilgi alış-verişlerinin çeşitli aşamalarında, bilginin geçici olarak depolanmasını sağlarlar. Kontrol biriminin doğrudan bağlandığı bellek birimleridir.

d. Sayıcılar (Counter)

Sayıcılar, işlemi yapılacak komut ve verilerin adreslerini taşıyarak, bilgisayarın çalışması sırasında hangi verinin hangi sıra ile kullanılacağını belirlerler.

e. Giriş- Çıkış Devreleri

Bu devreler mikroişlemcinin, yalnızca giriş ve yalnızca çıkış yapan veya giriş-çıkış yapan birimleri ile bağlantı kurduğu devrelerdir.

f. Aritmetik Mantık Birimi (ALU)

Mikroişlemcinin, birinci derecede önem taşıyan bir birimidir. Toplama, çıkarma gibi basit matematiksel işlemleri yapar.

g. Kayan Nokta Birimi (FPU)

Matematik işlemci olarak da bilinir. Mikroişlemcide, yoğun matematik işlemleri yapan birimdir. Mikroişlemcinin işlem gücünü belirlemektedir.

3.1 MİKROİŞLEMCİ TÜRLERİ

Mikroişlemcilerin tür ayrımı, aynı anda işleyebildiği bit sayısına göre yapılmaktadır. Bugüne kadar üretilmiş olan mikroişlemci türleri:

4 bitlik mikroişlemciler

8 bitlik mikroişlemciler

16 bitlik mikroişlemciler

32 bitlik mikroişlemciler

64 bitlik mikroişlemciler

Sistemlerin gösterdiği gelişime göre yapılan dönemsel ayırım da KUAK olarak adlandırılır. Bu bölümde, 32 ve 64 bitlik mikroişlemciler incelenmiştir.

32 Bitlik Mikroişlemciler

32 bit mikroişlemciler veri yoluna 32 iletken ile bağlanmış olan ve aynı anda 32 bit uzunluğundaki bir kelimeyi işleyebilen mikroişlemcilerdir. Bu 32 bitlik bilgi 16+16 veya 8+8+16 ve 4 adet 8 bitlik kelimelerden oluşabilir.

Intel 80486 Mikroişlemcisi:

Intel firması yürüttüğü geliştirme projeleri uyarınca I80386′lardan sonra 10 Nisan 1989′da I486DX’i piyasaya sürdü. Bunun I386DX’lerden belirgin farkı, pin sayısında, taşıdığı transistör sayısında ve dolayısıyla da saniyedeki işlem sayısında (Million Per Second-MIPS) idi.

I486DX’i takiben, I486SX ve I486DX2 versiyonları üretildi. Bütün bunlar, birbirleri ve I386 ailesi ile uyumlu olmasına karşın, özellikle MIPS olarak hız bakımından aralarında bazı farklılıklar bulunmaktadır.

I386 ve I486 ailesinin başlıca özellikleri tablo 2.1′de verilmiştir.

Intel 486DX, 486SX ve 486DX2 arasındaki yukarıda belirtilen ayrıntıların dışında yonga yapıları ve pin bağlantıları aynıdır.

Tablo 2.1 ‘de verilen değerler dışında kalan bazı farklılıklar da şunlardır;

Yalnızca I486DX2′de saat katlayıcı (clock doubler) vardır. Bu şekilde mikroişlemci iç devresi, diğer devrelere göre 2 kat daha hızlı çalışmaktadır.

I486DX ve DX2′lerde ve 486SX’in plastik kılıflı düz gövdeli (Plastic Quad Flat Pack- PQFP) versiyonunda çevrim test devresi (Boundary Scan Control) vardır. Normal SX’lerde bu giriş-çıkış konulmamıştır.

Intel486SX Mikroişlemcisi:

Intel 486SX mikroişlemcisi, I80486 ailesinin güçlü ve gücüne oranla daha ucuz olan bir türüdür. 486DX mikroişlemcisinin bir türevidir.

Genel özellikleri

Gelişmiş mikrodevre özelliğine sahiptir. CHMOS IV ve CHMOS V teknolojisi ile üretilmiştir.

Yüksek işlem performansına sahiptir.

16, 20, 25, 33, 40 MHz’lik saat frekanslarında çalışır.

25 MHz’de 80 MBayt/sn gibi yüksek bir işlem kapasitesi vardır.

Kaydediciler 32 bitliktir. 8 veya 16 bit veri ile de çalışır.

oklu komut seti.

Cache belleklidir. Böylece çalışma hızı artmaktadır.

486SX “PQFP” tipinde I96 pinli, “Grid arrey” tipinde 168 pinlidir.

8 Kbaytlık kod ve veri (Code, Data) cache’ine sahiptir.

Sayfalandırılmış (paged), göreli (virtual) bellek yönetimi (Memory Management) vardır.

Kullanılması kolaydır;

- kendi kendini test eder (Built-in Self Test)

- hata bulma sistemi vardır

- intel yazılım desteklidir

- yaygın bir yazılımcılar desteğine sahiptir.

64 Bitlik Mikroişlemciler

Intel PENTIUM Mikroislemcisi:

PENTIUM, Intel mikroişlemci ailesinden 8086, 8088, 80286, 80386DX, 80486DX, 80486SX ve 80486DX2′ler ile %100 uyumludur. Bütün bu mikroişlemcilere ait komutları işleyebildiği gibi ek komutları da işleyebilmektedir. Üstün özelliklere de sahiptir.

PENTIUM DOS, WINDOWS, OS/2, UNIX işletim sistemleri ile çalışabilmektedir.

PENTIUM mikroişlemcisi, kendisinden önce üretilmiş olan mikroişlemcilerin bütün özelliklerine sahip olmamın yanı sıra aşağıdaki özelliklere de sahiptir.

Genel Özellikleri:

Üretim teknolojisi: Son geliştirilmiş yarı iletkenlerden 0.8 mikronluk BICMOS ve CMOS silikon teknolojileriyle üretilmektedir.

Yapısındaki transistör sayısı 3.1 milyon,

Saat hızı: 60 MHz, 66 MHz, 75 MHz, 90 MHz, 100 MHz, 120 MHz, 133 MHz,

Veri yolu: 64 bit

Adres yolu: 32 bit

Pin Sayısı: 273

Üstün mimari (Super scalar arthitecture)

2 kanallı işlem birimleri

paralel işlemler için tek saat

8 KB’ lik data ön belleği, 8 KB’ lık kod ön belleği

Gelişmiş dizayn (Advenced Design Features)

Çoklu mikroişlemci kullanım alt yapısı (Multi processor support)

Dahili hata kontrolu (Internal error dedection)

Komut uygulama zamanının değiştirilmesi (Impproved instruction executin time)

İşlemlerin izlenmesi

Bütün bu işlemler 4 ana bölüm altında gerçekleşmektedir.

a. 8 KBaytlık kod ve ön bellekleri

Ön bellekler, hızlı çalışan birer kayıt ve transfer devresi işlevi yaparak işlemlerde önemli hız artışları sağlamaktadır.

- KOD Ön belleğinin Görevi:

Kod ön belleği bir bakıma, genel amaçlı kaydedicilerin işlevini yürütmektedir. Gelen komutları, çözümlemek üzere “prefetch buffer” ve “decoder” üzerinden “control ROM” una ve “control unit” e vermektedir. Diğer tarafta gelen komut uyarınca, işlenecek verinin ulaşımını sağlamaktadır. Bu işlemler için, hedef belirleyici “branch target buffer” ve lineer adresi fiziksel adres haline dönüştüren “translation lookside buffer” TLB devrelerinden yararlanılmaktadır.

- VERİ Ön belleğinin Görevi:

64 bitlik veri yolu bağlantısıyla iç ve dış arasındaki veri akışını düzenlemektedir. 32 bitlik iletim yolları üzerinden “ALU” ve “Address Generator” devrelerinin U ve V pipeline bölümlerine olan bağlantıları ile eş zamanlı çoklu işlem olanağını yaratmaktadır.

Kod ön bellekte olduğu gibi, TLB devresi aracılığıyla da lineer adresi fiziksel adrese dönüştürerek, “Code Cache” bellek ile koordineli çalışmayı sağlamaktadır.

b. Aritmetik Mantık İşlem Birimi (Aritmetik Lojik Unit):

PENTIUM ALU devresi, diğerlerinden farklı olarak, U ve V sıralı işlem (pipeline) devreleri ile iki işlem aynı anda yürütme olanağına sahip bulunmaktadır.

c. Kontrol ROM (Control ROM):

özel bir mikroprogram ile yüklenen ve kontrol biriminin beyni olan “Control ROM” kontrol işlemlerinin PENTIUM’un yapısal özelliklerine uygun olarak yürütülmesini sağlamaktadır.

d. Kayan Noktalı İşlem Birimi (Floating Point Unit):

Büyük rakamlı, toplama, çarpma ve bölme gibi matematikse) işlemlerin gerçekleştirilmesini sağlamaktadır.

Not: İlk üretilen PENTIUM ‘Iarın FPU devresinde bir sorun olduğu ortaya çıktı. Bu durum daha sonra Intel firması tarafından da kabul edildi ve bütün PENTIUM ları ücretsiz değiştireceğini açıkladı.

(Motorola -IBM-Apple) PowerPC Mikroislemcisi: (MPC 601 ) 14 Mart 1994

PENTIUM da dahil olmak üzere bütün X86 ailesi karmaşık komut setini (CISC:Complex Intruction Set Computer) kullanırlar. Buna karşın PowerPC azaltılmış komut seti kullanır, yani bir RISC (Reduced Intstuction Set Computer) işlemcisidir.

PowerPC IBM, Motorola ve APPLE firmalannın ortak üretimi olarak ortaya çıktı.

Burada RISC ve CISC mimarilerinin farklarını kısaca açıklayalım.

CISC işlemciler özel amaçlı çok sayıda komuta sahiptir. Bu nedenle yonga üzerinde komutları çözümleyen, yerine getiren ve sonuçlarını değerlendiren devreler karmaşık bir yapıya sahiptir ve gerçekleştirilmesi için çok fazla transistör gerektirir. Olumlu bir yanı ise bu tip yongalar için derleyici yazmanın daha kolay olması ve kod en iyileme (optimizing) tekniklerine fazla gereksinim duyulmamasıdır.

Buna karşılık RISC işlemcilerde çok basit ve sadece temel olarak gerekli olan en az komut setine yer verilmiştir. Dolayısıyla gereken devreler basittir ve orantısal olarak çok daha az transistör ile gerçekleştirilebilir. Transistör gereksiniminin az oluşu tasarımcıların aynı devrelerden birden fazla sayıda kullanarak aynı anda daha fazla komut işleme yoluna gitmelerine neden olmuştur. Ayrıca komut setinin basit oluşu da komutların paralel olarak işlendiğinde dikkate alınması gereken özel durumların (bir komutun diğer komutun çıktısına bağımlı olması gibi) daha az sayıda olmasını sağlamaktadır. Böylece RISC işlemcilerde çok büyük hız artışları sağlamakta, en iyileyen derleyiciler (optimizing compiler) sayesinde de en yüksek verim elde edilmektedir.

- Power Performance Yonga (PowerPC) ekim 1991′den beri, IBM, Apple ve Motorola firmalarının ortak bir üıünüdür. PowerPC IBM’in RISC system/6000 sistemleri için geliştirdiği POWER teknolojisini temel almaktadır.

- PowerPC ile ondan önceki işlemciler arasındaki en belirgin fark, PowerPC ‘nin daha sınırlı bir komut kümesine sahip olması. Bu büyük boyutlu mimari, işlemcinin aynı saat döngüsü içinde paralel olarak birden çok komutu işlemesine olanak tanıyor.

- PowerPC’nin kayan nokta birimi, komut kümesi mimarisinde doğrudan desteklendiği için daha sıkı entegre olmuştur. Bu da PowerPC’ye daha yüksek kayan nokta performansı kazandırmaktadır.

- PowerPC 601′in veri yolu arabirimi, mevcut haliyle 32 bitlik bir adres yolu ve 64 bitlik veri yolunu destekliyor.

- Yonganın üzerinde bulunan bir saat bölücü devre, standart veri yollarına kolay arabirimler sağlıyor.

- PowerPC 601 : 50/66 MHz saat hızına sahiptir.

- 32 KBaytlık önbelleğe sahip

- Transistör Sayısı : 2.8 milyon

- Transistör Uzunluğu : 0.65 mikron

- Veri yolu genişliği : 44 bitlik

- Adres veriyolu : 32 bit (4GB)

- 32 KBaytlık 8 yollu, fiziksel adreslenebilen, birleşik önbelleği var.

- PowerPC 0.65 mikronluk CMOS (Complementary Metal Oxcide Semiconductor) teknolojisiyle üretiliyor.

- Isı yayımı 8.5 watt

- Besleme gerilimi +5.6 V

Intel P6:

Intel, Dünya’da 16 şubat, Türkiye’de ise 23 şubat 1995′te duyurduğu yeni kuşak işlemcide 5.5 - 6.1 milyon arasında transistör kullanacak. PENTIUM işlemcisinin yaklaşık 2 katı işlem gücüne sahip olan P6, çoklu yonga tasarımı ve Dynamic Execution teknolojisinin sayesinde, işlemci performansını önemli miktarda arttırıyor. Mikroişlemcinin +2.9V besleme gerilimi ve 133 Mhz çalışma hızı olacak. Endüstri Analistleri P6′nın öncelikle üst-uç uygulama server’ları ve iş istasyonlarında kullanılacağını ileri sürüyor. P6 X86 komut setini destekliyor. Buda X86 mimarisi üzerinde çalışan mevcut bütün yazılım ve uygulamaların P6 ile uyumlu olacağı anlamına geliyor.Ayrıca Intel P6 işlemcileri için yüksek hıza sahip statik RAM (SRAM) üretimine başlayacak. SRAM’ların 1O’ns nin altında bir hıza sahip olması bekleniyor. SRAM’ lar P6′nın yonga paketine entegre edilecek olan 256 KBaytlık Level 2 önbellek için kullanılacak. 256 KBaytlık Level2 SRAM zaman uyumlu olacak. Yani 133 MHZ ‘lik P6 dengi şlemcisi ile aynı hızda çalışacak.

Intel 486′lar ile PENTIUM arasında pazarda hem fiyat hem de performans seçenekleri açısından bir boşluk olduğunu farketti ve 75 Mhz / IOO Mhz hızında 486DX4 işlemcilerini üretti.

486DX4 yongaları kendinden önceki 486′lardan çeşitli yönlerden ayrılmaktadır. Bunların başında sundukları yüksek hız gelmektedir.

486 yongalarında bulunan 8K’lık önbellek 486DX4 ‘lerde 16K ‘ya çıkmış durumdadır.

486DX2′lerdeki saat katlayıcı 3 katına çıkmıştır. Bu şekilde 33 + 3′le 99 MHz, 3 + 25 ‘le 75MHz mikroişlemci iç hızı elde edilmektedir.

486DX ve 486DX2 gibi dahili bir matematik işlemciye sahip.

Ayrıca 3.3 voltluk enerji tutumlu mimarisi sayesinde, 5 voltluk tasarıma sahip sistemler gibi aşırı sınmıyor. Böylece 100 MHz hıza ulaşmak mümkün oluyor. Yine de ısıyı dengelemek için bir fan’a ihtiyaçları vardır.

Buraya kadar sayılan işlemciler arasında, son dönemde üretilenlerden Intel 486DX2, Intel PENTIUM, Intel DX4 modelleri incelenmiştir. Ancak son yıllarda AMD, Cyrix, DEC gibi fiımalar tarafından aynı işi yapan ve çoğunlukla daha ucuz olan çeşitli mikroişlemci modelleri de üretilmiştir.

3.2 VERİ YOLLARI - DATA BUS

PC’de bütün işlemleri mikroişlemci yapmaktadır. Bu işlemler için kullanılacak veriler, mikroişlemciye veriyolu adı verilen elektronik kanallardan gelmektedir. Bu nedenle bilgisayarın performansı, işlemci hızı ile birlikte veriyolu hızına da bağlıdır. Çeşitli veriyolu standartları vardır. Bunlar:

ISA (Industry Standart Arclıitecture / Endüstri Standardı Mimarisi):

Standart 8 bitlik veriyoluna, 8 veri bitini ve ek adres bitlerini içeren bir yol eklenmiştir. ISA veriyolunun bu şekilde 8 yerine 16 bit iletebilmesi sağlanmıştır.

EISA (Enhanced Industry Standart Architecture Geliştirilmiş Endüstri Standardı Mimarisi)

EISA 32 bitlik bir veriyoludur. Mikroişlemciyle gerçek anlamda 32 bit alışverış yapılabilmektedir. ISA veriyoluyla tam uyumludur. Artan performans kendini EISA VGA kartlarında gösterir

MCA (Micro Channel Architecture / Mikro Kanal Mimarisi)

MCA 32 bitlik bir veriyoludur. Bu standart sadece IBM PS/2′lerde kul- lanıldı. Hiçbir standartla uyumlu değildir. Verinin bir adresle istenilen yere yollandığı bir veriyolu değildir. örrıeğin bir grafik kartına, alınacak verınin adresi bildirilir. Sonra grafik kartına, bu verinin aktarılacağı kanala erişme izni verilir.

VESA (Video Electronics Standart Association / Video Elektronik Standartlar Derneği)

VESA tarafından hazırlanan bir verıyolu standardıdır. Bu standart VL Bus (Vesa Local Bus) adıyla da anılmaktadır. Yerel veri yolları anakart üzerınde mikroişlemciye doğrudan bağlıdır. Mikroişlemci ile veriyolu arasında arabirim olmaması iletişimi hızlandırıyor. VESA’nın dezavantajı ise en fazla üç kartı destekliyor olmasıdır. Eklenen her kart, veriyolunun performansını düşürmektedir.

PCI (Peripheral Component Interconnect )

VESA’ya rakip olarak üretilen bir yerel veriyolu standardıdır. PCI bir denetleyici ve hızlandırıcıdan oluşmaktadır. Bu hızlandırıcı yardımıyla tampon bellekteki veriler çevre birimlere gönderilirken aynı anda bellekten yeni veriler alınır. Mikroişlemcidıen bağımsız olarak çalışmaktadır

3.3 MATEMATİK İSLEMCİLER

Matematik iştemciler başlangıçta yalnızca toplama ve çıkarma yapabiliyorlarken, giderek çarpma, bölme, ve büyük sayılarda kayan nokta (floating point) işlemleri, bilimsel işlemler gibi çok yönlü işlem yürüten devreler haline gelmiştir.

Matematik işlemci içerisindeki işlemler ADDER (toplayıcı) ve SHIFTER (kaydırıcı) denilen iki esas devre ile gerçekleştirilir. Ancak, bilgileri depolayıcı ve değerlendirici bazı yardımcı devrelerden de yararlanır.

Bn yardımcı devreler:

AKÜMÜLATÖR (ACCUMULATOR)

Başlangıç ve sonuç bilgilerini depolamak için Akümülatör kullanılır. Mikroroişlemcilerde: Akümülatör yerine veri kaydedici (Data Register) kullanılmıştır.

GEÇİCİ KAYDEDİCİ (TEMPORARY REGISTER)

Bellekten alınan işlem bilgilerinin ilk durak yeri: Geçici Kaydedici ‘dir.

BAYRAK KAYDEDİCİ (FLAG REGISTER)

Matematik işlemci tarafından yapılan işlemlerin sonucunu gösteren ve bu sonuçları değerlendiren ortamı yaratan devredir.

Bu sonuçlara göre bazı düzeltmeler gerekiyorsa, bilgisayar bunları kendi kendine yapabildiği gibi, bayrak ekrana çağrılarak bazı uyarıların dışarıdan yapılması da mümkün olmaktadır. Durum Kaydedici (Status Register) veya Koşul Kodu Kaydedici (Condition Code Register) deyimlerı de kullanılır.

Intel 80387

80286 tabanlı sistemler için çıkarılan ilk matematik işlemcidir.Üretimine 1983 yılında başlandı. 8087 ile aynı çekirdek devreyi kullandığı için aynı hızda, hatta mikroişlemci ile iletişim yükü yüzünden daha yavaş çalışır.

NMOS teknolojisi ile üretilen 80287 nin 6, 8, 10 MHz tipleri vardır ve 40 bacaklı seramik DIP kılıf içerisindedir.

Intel 80287XL

Intel tarafından üretilen ikinci kuşak 287 işlemcisidir. 387 çekirdek devresi üzerine kurulu olduğu için hem çok daha hızlıdır, hem de IEEE-754 uyumluluğuna sahiptir.

CMOS teknolojisi ile üretilen 80287XL 12,5 MHz’e kadar tüm hızlarda çalışabilmektedir. En yüksek hızda bile 80287′nin dörtte biri kadar (675m W) güç harcar. Ortalama harcadığı güç ise 300mW’tır. 40 bacaklı seramik DIP kılıfındadır.

Intel 387

80386 tabanlı sistemler için üretilen matematik işlemcidir. Intel 387, 68 bacaklı seramik PGA kılıf içerisindedir. Harcadığı güç 16 MHz’de ortalama 750mW, max. 1250mW/20 MHz’de ortalama 950mW, max. 1550mW/25 MHz’de ortalama 1250mW, max.1950mW güçtür.

Intel 387DX

387 uyumlu ikinci kuşak matematik işlemcidir. I989′da üretildi. Kullanılan farklı bir CMOS teknolojisi 33 MHz’de çalışma olanağı sağlamıştır. Intel’in ileri düşük güç CHMOS IV teknolojisi ile üretilmiştir. Harcadığı güç 20 MHz’de ortalama 525mW, max. 900mW / 25 MHz’de ortalama 625mW, rnax. IOSOmW / 33 MHZ’de ortalama 750mW, max.1250mW’dir.

Intel 387SX

386SX tabanlı sistemleri için üretilmişlerdir. Bilindiği gibi 386SX mikroişlemcinin 16 bit veriyolu kullanan tipidir. 16 bit verıyolu üzerinde tasarlanmıs sistemler, üretimi 32 bit olana göre oldukça ucuz olmasına karşılık 386 işlevselliğini tamamen kotuduğu için tercih ediliyor. Ancak bunun karşılığı da hızı kaybıdır. 386SX’ler 286 perfomansında 386DX işlevselliği sunuyorlar. Doğan olarak 386SX tercihi beraberinde 387SX’i getirdi. 68 bacaklı PLCC kılıfı içerisinde üretilen 16 ve 20 MHZ tipleri vardır.

16 MHz ortalama 740mW, max.1250mW/20 MHz ortalama l000mW, max.1500mW güç harcıyor

Intel387SL

386SL tabanlı sistemler için tasarlanmıştır. CHMOS IV teknolojisi ile üretilmiş olup 386SL gibi çok az güç harcadığından daha çok dizüstü bilgisayarlarda kullanılır.80387 çekirdeği üzerine kurulu 387SX’in aksine 387SL 387DX çekirdeği üzerine kurulmuştur.

Intel 487SX

486SX sistemler ile kullanılmak üzere tasarlanmıştır.486SX, üzerinde matematik işlem birimi olmayan bir 486DX çekirdeği üzerine oturtulmuştur. Zaten Intel’in ilk başlarda sattığı 486SX’ler üretimden matematik işlem birimi hatalı çıkmış 486DX’lerden başka birşey değildi. 486SX’lerin piyasaya sürülmesinden hemen sonra, bu işlemcinin aslında biraz farklı bacak bağlantısına sahip normal bir 486DX’den başka birşey olmadığı görüldü.487SX yuvasına oturtulduğunda bu yonga sistemin denetimini tamamen 486SX’ten devralıyor ,daha doğrusu 486SX’ in çevresi ile olan tüm mantıksal bağını koparıyor. 487SX 169 bacaklı seramik PGA kılıfı içerisinde üretilmekte olup 20 ve 25 MHz tipleri bulunmaktadır.

4 GRAFİK KARTLARI

Ekranda oluşacak görüntü; işlemci ile monitör arasında bir arabirim olan grafik kartı tarafından toplanır. Bilgisayarın oluşturduğu bilgiler, grafik kartı tarafından monitöre video sinyali olarak gönderilir. Grafik kartları genel olarak dört bölümden oluşur. Bunlar,

- Ekran belleği,

- Video denetleyici

- Video RAM

- Karakter üretici.

Video RAM’da saklanan bilgiler, video denetleyicisi tarafından düzenli aralıklarla okunarak bu bilgiler monitöre gönderilir.

Grafik kartları 18.4 KHz.- 56.0 KHz. arasında yatay tarama, 5OHz - 70Hz arasında düşey tarama frekanslarında çalışmaktadırlar. Bu tarama hızları kullanıldıkları monitörle uyumlu olmak zorundadır.

Düşey tarama hızı ekranın ne kadar sıklıkla yenileneceğini, yatay tarama hızı ise, piksel satırlarının ne kadar hızlı oluşturulacağını belirler.

Grafik kartları çözünürlük, renk ve hızlarına göre çeşitlere ayrılmaktadır. Bazıları şunlardır:

4.1 MDA (MONOCHROME DISPLAY ADAPTER):

PC’lerin ilk yıllarında en çok kullanılan kartlardır. Monochrome ekranlarda kullanılan bu kartlar, sadece harfleri, sayıları ve ASCII (American Standard Code for Information Interchange) karakter setinde bulunan özel simgeleri gösterebiliyordu. özünürlüğü, 720×350 piksel’dir.

80 karakter alabilen, 25 satır görüntüleyebilen, 4KB’lik bir video RAM’ı vardır.18.4KHz yatay, 50 Hz düşey frekanslardadır.

4.2 CGA (COLOR GRAPHICS ADAPTER):

IBM tarafından üretilen ilk renkli grafik kartıdır.16 renk gösterebilen CGA, monokrom ekranlarla da uyumlu çalışmaktadır.

16 renkte 160x 100 piksel, 2 renkte 640×200 piksel çözünürlüğü vardır 15.7KHz yatay, 60Hz düşey frekanslardadır. 64KB video RAM’ı vardır.

4.3 EGA (ENHANCED GRAPHICS ADAPTER):

EGA kartı, CGA’dan sonra çıkarılan ve çok daha gelişmiş olan bir karttır. I6 renkteki ekran çözünürlüğü, 640*350 piksel’e yükselmiştir.

64KB ile 256KB arasında video RAM’a sahip olabilmektedir. 640×350 piksellik çözünürlükte 80 karakter x 43 satır görüntülenebilir. 18.4-22.OKHz. yatay, 50-60Hz düşey frekanslardadır.

4.4 VGA (VIDEO GRAPHICS ARRAY)

Kullanılan en yaygın ve en iyi grafik kartıdır. Önceki tüm kartlara oranla çok daha iyi bir görüntü kalitesi sunar. Diğer kartlardan farklı olarak analog sinyaller kullanır.

256 rengi görüntüleyebilir. Video RAM’ı 256KB ile 2 MB arasında değişmektedir.

VGA kartın önceki tüm kartlardan farkı, monitöre sayısal sinyal yerine analog sinyal göndermesidir. Sayısal sistemde, görüntü birkaç ayrı tel üzerinden monitöre iletilmekteydi. Analog sistemde ise görüntü video sinyalinin voltaj seviyesine bağlı olarak iletilir.

VGA kartları üzerinde sayısaldan analoga çevirici (DAC / Digital - to - Analog Converter) devreler vardır. BIOS’u kendi üzerindedir.

Ayrıca XGA (Extended Graphics Adapter), PGA (Professional Graphics Adapter) gibi, yoğun görsel uygulamalarda kullanılan grafik kartları da mevcuttur.

5 BELLEKLER

Bellek,bilgisayarda bir programla ilgili bütün komut ve verilerin işlem görmek üzere depo edildiği, değişik işlemler sırasında oluşan ara ve sonuç bilgilerinin saklandığı kayıt ortamlarıdır.

5.1 RAM BELLEK

Bilgisayarlarda temel hafıza birimi RAM (Random Acces Memory - Rastgele Erişimli Bellek)’dir. RAM’a okunur-yazılır bellek de denebilir. RAM’daki bilgilere erişim, disk ya da disketlerdeki bilgilere erişimden çok daha hızlıdır (ortalama 60,70ns). Ancak RAM’daki bilgiler geçici olarak saklanır. Sistemi kapadığınızda bilgiler yok olacağından RAM’daki bilgilerin sabit kayıt ortamlarına aktarılması gerekmektedir.

RAM’lar birbirinden tamamen bağımsız hücrelerden oluşur. Bu hücrelerin herbirinin kendine ait sayısal bir adresi vardır. Her hücrenin çift yönlü bir çıkışı vardır. Bu çıkış veriyoluna (data bus) veriyolu da mikroişlemciye bağlanır. Bu adresleme yöntemi ile RAM’daki herhangi bir bellek hücresine, istendiği anda diğerlerinden tamamen bağımsız olarak erişilebilir. İşte Random Acces Memory adı da buradan geliyor. RAM’da doğrudan-doğruya istenen kayıda ya da hücreye erişilebilir.

RAM’ları SRAM (SIMM-Statik Ram) ve DRAM (Dynamic Ram) olarak ikiye ayırabiliriz.

DRAM ‘lar üzerlerindeki kapasitörlerin elektriksel olarak yüklü olup olmamasıyla bilgiyi temsil ederler.

SRAM’lar ise bir dizi anahtar (açılıp kapanan - kapılar) olarak düşünülebilir.

Simm RAM’lar 256KB, 1MB, 4MB, BMB, l6MB ve 32MB’lik olarak üretilmişlerdir.

Bir SIMM RAM modülü 8 adet RAM yongasından meydana gelir. Yongalar genelde 44256 adıyla bilinen DIP RAMdır. 44256′lık yongaların her biri 128KB’tır. Ancak SIMM RAM modüllerinin bir çoğunda dokuzuncu bir DipRAM Yongası vardır. Bu yonga “parity biti” (eşlik biti) olarak adlandırılır. Bu bit, belleğe saklanan bir bayt bilginin doğru saklanıp saklanmadığını kontrol etmek için kullanılan bir yongadır. Bazı SIMM modüllerinde “51000″, “441000″ yongası da kullanılır. 8 adet yonga olmasının nedeni ise, simm üzerinde bir yongaya bir bit gelecek şekilde yerleşir ve bu şekilde sistem bir baytlık bilgiyi istediğinde sekiz yonga birleşip 1 baytı oluşturur. 1MB’lık RAM modülleri son yıllarda “4240″‘lık 3 adet RAM yongası kullanarak da üretilmekte. 3. RAM yongası yine parity bit’i yongasıdır. Aşağıda SIMM RAM Modüllerindeki yongalar gösterilmiştir.

8 adet 44256′lık Ram yongası 2 adet 4240 yongasına eşittir.

RAM’ların hızına gelince, bu da bir yonganın bir bit bilgiyi işlemciye yollama zamanına bağlı olarak ölçülmektedir. Birimi ise nano saniye (ns)’dir. Ortalama RAM hızları, 60-70ns’dir.

Bir PC’de RAM belleklerin kullanım alanlarına göre incelenmesinde, üç tür bellek tipiyle karşılaşılır.

- Geleneksel Bellek (Conventional Memory): 1 MB’a kadar olan bellektir. 1MB’lık bellek bölümünün, 384KB’lık kısmı VideoRam, AdaptörRom, EMS Window RAM ve ana kart üzerindeki BlOS için kullanılmaktadır. 640KB’lık kısmından da geleneksel bellek olarak yararlanılmaktadır.

- Uzatılmış Bellek (Extended Memory): 1MB’ın üstündeki bellektir. Uzatılmış bellek sınırı 80286′larda l6MB’a, 80386 ‘larda 4 GB’a kadar çıkmaktadır.

- Genişletilmiş Bellek (Expanded Memory): Genişletilmiş bellekten normal bellek gibi değil, ancak veri depolayıcısı olarak yararlanılabilmektedir. 832-896KB arasındaki pencere, video RAM üzerinde kaldığından, DOS buraya ulaşamamakta, dolayısıyla da buraya gerçek program depo edilememektedir

Bu bağlantı tekniği, bellek sayfalaması olarak, ana bellekteki 16KB’lık pencere dilimleri de fiziksel sayfa olarak tanımlanmıştır.

64KB’lık pencereden, genişletilmiş belleğin 32MB’lık alanına, genişletilmiş bellek yöneticisi (Expanded Memory Manager -EMM) tarafından ulaşım sağlanmıştır.

5.2 ROM BELLEK

ROM bellek, Read Only Memoıy, yani, Sadece Okunur Bellek anlamına gelmektedir. Bu bellek türünde bilgiler kalıcı olarak ROM yongasının içine kopyalanmıştır. Bu nedenle değiştirilmeleri olanaklı değildir. Ancak içerisinde geçici olarak değiştirilebilecek bölümler de vardır. ROM’un görevlerinden birisi, bilgisayarın hiç silinmeyen temel sistem bilgilerini içermesidir. Ya da bir çevre birimine görevini bildiren işlevlere ve yazılıma sahiptir.

ROM’lar RAM belleklere göre veri aktarma hızı ve kapasite yönünden çok düşüktürler. Bu nedenle geliştirilmiş olan Shadow RAM (gölge hafıza) tekniği yardımıyla, bilgisayar boot (açılış) sırasında RAM bellek üzerinde Shadow RAM adıyla bir alan oluşturur ve ROM’daki bilgilerin (lutin bilgiler) bir kısmı bu alana aktarılır. Daha sonra bilgisayar bu bilgilere gereksinim duyduğunda ROM bellek yerine daha hızlı olan RAM bellek birimlerinden yararlanır.

ROM’lar genel olarak dört gruba ayrılır. Bunlar;

MPROM (Masceble Programınable Read Only Menıory / Maske Programlı Rom Bellek)

Üreticisi tarafından diğer ROM belleklerde olduğu gibi programlanır. Özel bir programı maskelemek amacıyla hazırlanır. Bu tür, ucuz ve bit yoğunluğu en yüksek olan bellektir.

PROM (Programmable Read Only Memory / Programlanabilir Rom Bellek)

Kullanıcı tarafından, Rom Programlayıcı adı verilen özel bir devre ile programlanabilir. Ancak bu işlem bir kere yapılabilir. Daha sonra değiştirilemez.

EPROM (Erasable Programmable Read Only Memory / Silinebilir Programlanabilir Rom Bellek):

PROM belleğe benzer. Ondan farkı silinebilmesi ve yeniden programlanabilmesidir.

Silme işlemi ultraviole ışınları ile yapılır. Işın, koruyucu gövde üzerindeki quartz ile kapatılmış küçük bir pencereden verilir.

EAROM Ve EEROM (Electirically Alterable Read Only Memory & Electrically Erasable Rom / Elektriksel Yolla Değiştirilebilir Rom Bellek):

En iyi ROM türüdür. Devrede iken elektriksel yolla değiştirilebilir veya silinebilir. Bunun EPROM’a göre en önemli üstünlüğü bir bölümünün silinebilmesidir.

Bir PC’nin en temel işlemleri yapabilmesini tanımlayan ROM bellek ise BIOS olarak adlandırılmıştır.

BIOS ve BIOS Setup İşlemleri

Basic Input/Output System, yani temel giriş/çıkış sistemi anlamına gelmektedir. BIOS bilgisayara bağlı bulunan aygıtları belirlemek ve ilk kullanıma hazırlamak için denetler. BIOS’un yaptığı iki işlem INT 11 H (donatı belirleme) ve INT 12H (bellek boyutunu belirleme)’dir. Ön yükleyiciyi içeren ilk disk sektörüne erişmek için ise INT 19H’i çalıştırır. Bu program disketteki (disk) bilgileri RAM’a yükler. Bu çoğunlukla DOS (Disk Operating System)’ tur. DOS’un yüklenmesi temel olarak “Command.com, Iosys.sys, Msdos.sys” dosyalarından ibarettir.

BIOS işlemlerini, 2 gruba ayırabiliriz. Birincisi, bilgisayar açıldığındaki başlangıç tanımlarını içeren bölüm; ikincisi sistemin bütün giriş/çıkış işlemlerinin tanımlandığı bölüm.

Bilgisayar sisteminde bulunan Ram yongalarından biri olan CMOS, bilgisayara eklenen çevre birimleri, tarih ve saat bilgisi gibi değişiklikleri kontrol eder. CMOS’ ta değişiklik yapabilmek için önce CMOS setup a girmemiz gerekir. Bu işlem genelde;

1- Bilgisayarınızı açtığınızda, RAM sayma sırasında, Del (Delete) veya ESC tuşuna basarak gerçekleşir.

2- Bilgisayar RAM sayma işlemi ( POST: Power Onself Test) sırasında veya sonra aşağıdaki mesajı görüntülendiği anda Del (Delete) tuşuna basarak CMOS SETUP’a girebilirsiniz.

Hit < DEL >, If you want to run SETUP

Date : Sisteme ay, gün ve yıl olarak tarih bilgisi girilir.

Time : Sisteme Saat, Dakika ve Saniye olarak zaman bilgisi girilir.

Drive C: Sisteme bağlı olan birinci sabit diskin, silindir sayısı (Cylinders), kafa sayısı(Heads), öndengeleme (precomp), durma bölgesi(Landzone) ve sektör(Sectors) sayısı gibi değerleri yazılır.

Örnek: 80MB’lık Conner marka sabit disk için bu değerler, silindir sayısı 903, kafa sayısı 4, sektör sayısı 46 ‘dır. Öndengeleme ve durma bölgesi değerleri bilinmiyorsa 0 alınmalıdır. Yada IDE HDD AUTO DEDECTION bölümünden yararlanılmalıdır.

Drive D: Sisteme bağlı olan ikinci sabit diskin, silindir sayısı (Cylinders), kafa sayısı(Heads). öndengeleme (precomp), durma bölgesi(Landzone) ve sektör(Sectors) sayısı gibi değerleri yazılır.

Drive A: Sisteme bağlı birinci disket sürücü değeri tanımlanmalıdır. Bu değerler 720K, 3.5″ / 1.44M, 3.5″ / 360K, 5.25″ / 1.2M, 525″ olabilir.

Drive B: Sisteme bağlı ikinci disket sürücü değeri tanımlanmalıdır. Bu değerler 720K. 3.5″ / 1.44M, 3.5″ / 360K, 5.25″ / 1.2M, 5.25″ olabilir.

Video : Sisteme bağlı grafik kartının seçimi yapılır. Bu seçim EGA1 VGA / PGA / MONO veya / CGA olabilir.

Halt On: Sistemin, oluşan hatalara bağlı olarak durmasını belirler. Bir hata anında kullanıcıyı uyarır. Bu hatalar;

No Errors: Ne zaman BIOS sisteme zarar vermeyen bir hata tespit ederse o zaman sistem durur.

All Errors : Herhangi bir hata tespit etsede sistemin açılması durmayacak.

All, But Keyboard: Klavye hatası için sistem açılışı durmayacak ama diğer hatalarda duracak.

All. But Diskette: Sistem açılışı disket sürücü hatası için durmayacak diğerlerinde duracak.

All. But Disk / Key: Sistem açılışı klavye veya disk hatasında durmayacak, tüm diğer hatalarda duracak.

Aynca bu bölümde toplam sistem belleği ve bellek dağılımı da görülmektedir.

SETUP bölümlerinde değişiklik yapmak için kullanılan ortak tuşlar şunlardır;

ESC: Bu bölümden çıkmanızı sağlar.

F1: Üzerinde bulunduğunuz satırla ilgili yardım bilgisini görüntüler. ¬ ® ¯ SETUP’ın çeşitli bölümlerinde ışıklı bandı haraket ettirmenizi sağlar.

PU/PD/+/- : Işıklı bantla üzerinde durduğunuz satırda değişiklik yapmanızı sağlar.

(Shift) F2 : Setup ekranının renkklerini değiştirir.

Virus Warning: Boot sektör viruslerine karşı sabit diski korur. Bu seçenek sabit diski boot sektörüne herhangi bir kayıt yapılmasına izin vermez. Enahled yapılması önerilir. Burada ve tüm seçeneklerde Enabled:Açık, Disabled: Kapalı anlamındadır. Boot sektöre kayıt yapıldığı anda aşağıdaki uyarı görüntülenir.

WARNING !

Disk boot sector is to be modified

Type “Y” to accept write or “N” to abort write

CPU lııterııal Cache: Bu seçenek yardımıyla, mikroişlemcinin dahili önbelleğinin kullanılıp / kullanılmayacağına karar verilir. Bu seçenek Enabled olmalıdır.

External Cache : Ana kart üzerinde bulunan harici önbelleği kullanıma açar yada kapatır. Bu seçenek Enabled olmalıdır.

Boot Sequance : Sistem açılışında (boot) öncelik sırasının hangi sürücüde olacağını belirler.

A, C ; Açılış önceliği A sürücüsüne verildi. Bir açılış disketi takılı ise sistem A: sürücüsünden açacaktır.

C, A ; Açılış önceliği C sürücüsüne verildi. A sürücüsünde açılış disketi takılı olsa bile sistem C sürücüsünden açacaktır. A, C seçeneği önerilir.

Swap Floppy Drive : Bu seçenek Enabled olmalıdır.

Boot Up Floppy Seek : Açılış sırasında disket sürücü aranması.Bu seçenek Disabled olmalıdır. Sistem testi daha az zaman alacaktır. Disket sürücüden gelen motor sesine de duymamış olursunuz

Quick Power On Self Test : Enabled durumunda POST hızlı geçer. Örneğin 1 MB RAM belleğin üstünü test etmez. Disabled durumunda tüm POST normal olarak işler. Hızlı bir sistem açılışı için Enabled durumu önerilir.

Boot Up NumLock Status: Sistem açılışında sayısal tuş takımını sayısal çalışma biçimine ayarlar. Eğer sayısal tuş takımının sayısal çalışmasını istiyorsanız bu seçenek On olmalıdır. Sayısal tuş takımı klavyenin en sağında bulunan tuşlar grubudur. Bu seçenek Of’ yapıldığında tuşlar sayı yerine üzerlerinde yazan diğer tuş (3/PgDn, 7/Home) işlevlerini görürler.

Boot Up System Speed: Sistem açılışının hızlı olmasını ayarlar. Bu seçenek High olmalıdır.

IDE HDD Block Mode: Bu seçenek sabit diskin bilgi aktarma biçimini ayarlar. Bu seçenek block modunda yada 32 bit aktarma modunda olabilir. Kullanılan sabit diske ve arabirime bağlı olarak ayarlanmalıdır.

Memory Parity Check: Eğer kullanılan RAM bellek üzerinde parity (eşlik) biti bulunuyorsa Enabled yapılmalıdır. Aksi takdirde Disabled olmalıdır. Kullanılan RAM lar genellikle parity’siz olduğu için Disabled yapılması önerilir.

Above 1M Memory Test : 1MB’ın üstündeki RAM bellek test edilmeden geçilir. Sistem testinin daha az zaman alması için Disabled yapılmalıdır.

Memory Test Tick Sound : Sistem, RAM sayma sırasında bir ses çıkarır. Bu sesi duymak istemiyorsanız Disabled yapın.

Hit “Del” Message Display : Disabled yapıldığında, SETUP’a nasıl girileceğini gösteren Hit ~~if you want to run Setup Mesajı görüntülenmez.~~

Wait for “F1 ” If, Any Error: Sistemde bir hata oluştuğunda “F1″ tuşuna basarak SETUP’ a girmenizi bekler. SETUP’ tan düzeltilecek bir hata ise düzeltilir. Bu seçenek Disabled yapılırsa sistemde oluşacak hatalar göz ardı edilir. Enabled yapılması önerilir.

Typematic Rate Setting : Klavyede bir tuşa devamlı basıldığında, çıkan karekter belirli bir gecikmeyle ekranda tekrarlanır. Bu tekrarlanma için seçenek Enabled yapılmalıdır.

Typematic Rate (Chars/Sec): Karekter tekrarlanma hızı karakter/saniye cinsinden seçilir. 6 ile 30 arasında seçilir. Önerilen değer 30C/S dir.

Typematic Rate Delay (Msec): Bir tuşa basıldığında birinci ve ikinci karakter arasındaki zamanı gösterir. 250 ile 1000 Msec arası bir değer seçilebilir. Önerilen değer 250 Msec’ dir.

Video ROM Shadow: Video ROM’ un olup olmadığı veya RAM’ a kopyalanıp kopyalanmaya cağını belirler. Video shadow video hızını arttırır. Enabled yapılması önerilir.

Sistem BIOS Shadow: Sistem ROM’ unun RAM’ a kopyalayıp kopyalamayacağını belirler. Enabled yapılması önerilir.

Hard Disk Type 47 RAM Area: Bazı BIOS’ lar sisteme 47 kullanıcı tanımlı sabit disk için 1K’ lık RAM ister. Bu RAM alanının 0:300 Hex’ deki sistem ana belleğinde yada DOS belleğinde yer alması gerektiğini belirler. 0:300 seçini önerilir.

IlO Recovery ( Bus / Onboard): ISA Bus I/O kartının çalışma hızı ile ilgilidir. Genelikle 5/3 olarak ayarlanır.

AUTO Configuration : Bu bölümdeki sisteme ait değerlerin, otomatik olarak ayarlanmasını sağlar.

Hidden Refresh: RAM tazelenmesini mikroişlemci yi durdurmadan yapmayı sağlar. Sistemin hızını etkilediğinden Enabled yapılması önerilir.

Slow Refresh: Sistemi yavaşlatır. Disabled yapılması önerilir.

DRAM Wait State : RAM okuma / yazma erişimleri için 0 ile 3 arasında bekleme durumu seçilir. Bu ayarlar RAM ‘ın hızına ve ana karta bağlı olarak yapılır. Önerilen değer 2 dir.

Cache Write Wait State: Önbelleğe yazmak için, bekleme durumu kullanılmadan çalıştırılabilir. Önerilen değer 0 ‘ dır.

Power Management : Güç yönetimi yardımıyla sistemin belirli zamanlarda kullanılmayan birimlerine giden enerji kesiler. Bu şekilde enerji tasarrufu sağlanır. Aynı zamanda bu birimlerin kullanılmadıkları zamanlarda çalışarak yıpranmaları önlenmiş olur. Eğer bilgisayarı devamlı açık tutuyorsanız. Sık sık başından aynlıyorsanız Enabled yapmanız önerilir.

Video Off Method : Monitörün kapanma modundaki görünümü seçilir. Genelde karanlık bir ekran. Blank Screen önerilir.

HDD Standby Timer : Hard Disk ‘in durma zamanı ile ilgili seçenekleri açar. Bu seçenekler ; doze timer select, standby timer select, inactive timer select ‘dir. Bu seçenekler klavyeden bir tuşa basıncaya kadar geçerlidir.

Com Port Activity : Sistemin kullanılmayan com port ile ilgili birimleri kapatması.

Keyboard Activity : Klavye kullanılmadığı zaman, klavyeye giden enerji kesilir.

Ana menüde yer alan bazı bölümlerin işlevleri ise şunlardır.

Load Setup Default : Bu seçenek Setup değerlerini ilk haline getirir. Genellikle, Setup ayarlarıyla içinden çıkılmayacak kadar oynandığı durumlarda kullanılır.

Load SETUP Default (Y / N) ? Y

Password Setting : Sisteminizi sizden başkasının kullanmasını istemediğinizde bu bölüme bir şifre verin. Bu bölüme konan şifre sadece BIOS için veya hem BIOS hemde sistemin tümü için geçerlidir. Sisteme şifre konması iki aşamalı gerçekleşir.

ENTER NEW PASSWORD l YENİ ,SİFREYİ GİRİN……

RE ENTER PASSWORD l YENİ ŞİFREYİ TEKRAR GİRİN

IDE HDD Auto Dedection : Sisteme bağlanan IDE sabit disk değerlerinin, otomatik olarak BIOS tarafından yazılması sağlanır.

Save & Exit Setup lWrite to Cmos And Exit : BIOS SETUP ta yapılan ayarları saklayarak çıkarlar. BIOS SETUP’ta bu iki seçenekten biri bulunabilir. İki seçenekte aynı işlevi görür.

WRITE to CMOS and EXIT ( Y l N ) ? Y

Exit Without Saving / Do Not Write to Cmos and Exit : BIOS SETUP’ ta yapılan değişiklikleri kaydetmeden çıkmak için kullanılır.

DO NOT WRITE TO CMOS AND EXIT ( Y / N ) ? Y

DO NOT WRITE TO CMOS AND EXIT ( Y l N) ? Y

Hard Disk Utility : Bu bölüm yardımıyla sabit diskte oluşan fiziksel sorunları giderebilirsiniz. Bu bölümden yapılacak formatlama (low level format) tüm bilgileri geri alınamayacak biçimde silecektir. İşletim sisteminin yaptığı mantıksal formatlamanın farkı, formatın geri alınabilmesidir.

Sisteme bağlı olan sabit disk’in parametrelerini, ekranın üst yarısında bulunan sabitdisk parametreleriyle karşılaştırın. Sonra Hard Disk format seçeneğini seçin. Atlama (interlave), bozuk izler(bad tracks) ve devam (proceed) seçeneklerini yanıtlayarak format işlemini başlatın. Bozuk izler ayrı bir pencere içinde görüntülenir.

6 SABİT DİSKLER, CD-ROM’ LAR ve DİSKETLER

Bilgisayarda bellek, mikroişlemci ve diğer çevre birimler arasında üretilen bilgilerin kalıcı olarak saklandığı ortama sabit disk denir. Bilgiler kalıcı olarak disketlerde de saklanabilir ama disketlerin kapasite ve hızları düşük olduğu için daha çok bilgi taşıma ve kopyalama için kullanılırlar. Sabit disklerdeki bilgilere disketten daha hızlı erişilebilir. Sabit disk, vakumlu (havası alınmış ve sürtünmenin en az indirgendiği) bir metal kutu içerisine yerleştirilmiş disklerden meydana gelir

Sabit disk içerisinde her disk yüzeyini okuyan bir okuma-yazma kafası mevcuttur. Bu kafalar disk yüzeyine değmeyip tamamen manyetik alan mantığı ile okuma/yazma işlemi yapar. Gerek disklerin, sürtünmesi en aza indirilmiş bir kutu içerisinde saklanması, gerekse her disk yüzeyine ait bir okuma-yazma kafasının bulunması bilgilere erişim açısından çok önemli bir hız kazandırmaktadır. Sabit disklerde bir bölümden başka bir bölüme aktarılacak bir bloğun ne kadar sürede aktarıldığını referans alan bir mantıkla veri aktarma süresi (data transfer rate) hesaplanabilmektedir. Veri aktarma hızının birimi KB/ms ‘dir. Ayrıca diskin dönme hızını belirten ms cinsinden bir değerlendirme de mevcuttur. Aşağıda çeşitli marka ve model sabit disk parametreleri verilmiştir:

Marka Model Kapasite Hız(ms)

Conner CP3000 42MB 28

Conner CP30174E 170MB 17

Quantum PRO4OA 42MB 19

Quantmn PR0210A 209MB 15

Yukarıda belirtilen sabit disk modellerinin hız ve kapasitelerini belirleyen unsurlar, aynı zamanda sabit disklerin temel bilgi saklama mantığıyla da ilgilidir. Yani formatlama sırasında disk yüzeylerinde oluşturulan izler (track) gibi. Sabit diskler ayrıca kafa, sektör ve silindir sayılarına göre de ayrılmaktadır. Bir sabit disk kullanıldığı işletim sistemine uygun olarak formatlandığında silindir denilen bölümlere ayrılır. Disklerin herbir yüzündeki silindir parçası iz olarak adlandırılır. Bu parçalara sektör adı verilir. Herbir sektör .512 Bayt’tan oluşur. Sabit disk, bilgileri sektör ve track’lara göre düzenler

6.1 SABİTDİSK ARABİRİM STANDARTLARI

Yukarıdaki bilgilere göre aşıldığınız bir sabit disk bilgisayar sisteminize uymayabilir. Çünkü çeşitli sabit disk arabirimi standartları vardır. Bu standartlar ST-506, ESDI, SCSI, IDE ‘dir.

ST 506:

ST-506 XT (8080-8086) makinalarda kullanılmış olan standarttır. ST-506 oldukça yavaş çalışır Bu standardın en olumsuz tarafı tek bir disk bağlayabilmenizdir. ST-506′yı herhangi bir yuvaya takarak kullanabilirsiniz.

ESDI (Enhanced Small Device Interface):

ESDI yani Geliştirilmiş Küçük Aygıt Arabirimi, sabit disk arabirim standartlarının ikincisidir. ST-506′ya göre daha hızlıdır. ESDI kontroller ST506′dan daha gelişmiş bir elektronik yapıya sahiptir.

SCSI (Small Computer System Interface):

Genelde Unix ve Novell istasyonlarında kullanılır. Ancak son yıllarda PC’lerde kullanılmaya başlanmıştır. SCSI sadece sabit disk ve disket sürücü arabirimi olmayıp aynı zamanda CD sürücü, optik okuyucu, gibi aygıtları da destekleyen bir arabirimdir. Bir SCSI arabirimi aynı anda 7 aygıtı denetleyebilir. SCSI arabirimi ST-506, ESDI ve IDE arabirimlerinden çok daha hızlıdır.

IDE (Intelligent Drive Electronic :

PC’lerde en yaygın kullanılan arabirimdir. Genellikle süper I/O kartı olarak adlandırılan bir kart üzerindedir. Süper I/O kartı, üzerinde 2 seri,1 paralel,1 game port,1 disket sürücü arabirimi ile birlikte bir de IDE arabirimi bulunur.

Ayrıca EIDE, SCSI - 2 ve SCSI - 3 arabirimlerde vardır.

IV. 2. DOS İŞLETİM SİSTEMİNDE YÜKSEK KAPASİTELİ SABİT DİSK KULLANIMI

DOS İşletim Sisteminde 1024 Silindir Sınırı Nasıl Aşılır:

PC’lerde son zamanlarda yüksek kapasiteli (540MB, 720MB, 1GB) Sabit diskler de kullanılmaya başlandı. Bilindiği gibi PC ‘lerin çoğu DOS işletim sistemini kullanıyor. Ve DOS işletim sistemi de 1024 silindirin üzerini görmediğinden, kapasitesi ne olursa olsun hiç bir Sabit disk 528MB’ın üstüne çıkamıyor.

Bu sorun genellikle, Sabit diski satan firmadan temin edilen bir yazılım yardımıyla çözülüyor. Bu yazılım bir disket işinde, firma tarafından önceden verilmiyor, sizin istemeniz. gerekiyor.

Ancak sorun burada tam olarak bitmiyor. Çünkü bu yazılım bellekte 4KB yer alıyor. Bazı durumlarda ise, bilgisayarınızı A: sürücüsünden açtığınızda (virüs tarama vb. durumlarda C: sürücüsüne erişemiyorsunuz. Yani C: sürücüsüne erişmek için tek yol C: ‘den açmak.

Bu sorunun çözümü iki şekilde mümkündür.

1- Ana kartınız bir MR BIOS’a sahip ise, BIOS SETUP’tan Translate seçeneğini YES yapın.

2- 486 Green anakartların kullandığı AWARD BIOS’larda bulunan IDE HDD AUTO DETECTION seçeneği, bir sabit disk için 3 tane değer tanımlıyor. Bu değerlerden silindir sayısı 1024 ün altında olanı seçin.

3- Eğer BIOS ‘ta A UTO DEDECTION özelliği yoksa kendiniz yazmalısınız. Sabit diske ait silindir, kafa, sektör gibi değerleri yazarken; silindir sayısını ikiye bölüp, kafa sayısını ikiyle çarpın, sektör sayısı sabit kalacak. Örneğin: Silindir sayısı 1416, kafa sayısı 16 ve sektör sayısı 63 olan Quantum QLT 730A Sabit disk için değerler şöyle olacak; 708 silindir, 32 kafa ve 63 sektör.

Son söz: Bu problem gelişmiş BIOS ‘larla çözülüyor. Ancak eski sürüm BIOS ‘u olanlar yüksek kapasiteli sabit disk kullanmak için, ya önce bahsedilen ve güvenli olmayan yolu kullanacaklar. yada BIOS ‘larını terfi ettirecekler.

6.2 DİSKET VE DİSKET SÜRÜCÜLER

Disketler, bilgisayarda bilgi kaydetmek ve taşımak için kullanılır. Bir zamanların tek sabit kayıt ortamları olduğu düşünülürse bilgisayarda çok önemli bir yer tuttukları söylenebilir. Disketler sabit disklere göre çok yavaştırlar.

PC’lerde en yaygın kullanılan disketler, 3.5″ 1.44MB’lık olanlardır.

6.2.1 DİSKET TİÜRLERİ

Disketler kapasite, yüzey sayısı ve yoğunluklarına göre çeşitli türlerdedir. Bu türler şöyle sıralanabilir:

- 720KB’lık : çift yüzeyli (double sided), çift yoğunluklu (double density) DS/DD

- 1.44MB’lık: çift yüzeyli (double sided), yüksek yoğunluklu (high density) DS/HD

- 2.BMB’lık: çift yüzeyli (double sided), geliştirilmiş yoğunluklu (extended density) - DS/ED

V.1. 2. 5.25″ DİSKETLER

- 360KB’lık: çift yüzeyli (double sided), çift yoğunluklu (double density)DD/DD

- 1.2MB’lık: çift yüzeyli (double sided), yüksek yoğunluklu (high density) DS/HD

6.2.3 DİSKET SÜRÜCÜLER

Disketler üzerindeki işlemler (okuma/yazma), disket sürücüler tarafından gerçekleştirilir. Disket sürücü içinde bir kafa mekanizmasına bağlı, iki adet okuma/yazma kafası vardır. Bu okuma/yazma kafaları bir motor yardımıyla hareket ettirilir. Sürücüye takılan disketin iki yüzünü, iki kafanın aynı anda taramasıyla okuma/yazma işlemi yapılır.

Disketin manyetik kaplama yüzeyine kayıt yapmak için MFM (Modified Frequency Modulation/Değiştirilmiş frekans modülasyonu) yöntemi kullanılır. Bu yöntemle veri hücrelerindeki manyetik yapı değiştirilir. Veri, hücrelerde bir değişiklik olup/olmaması ile tanımlanır. Bu manyetik yapı değişiklikleri okuma/yazma kafası tarafından elektrik sinyallerine çevrilir.

Disket sürücü üzerinde bulunan kontrol devresi, bu sinyalleri disket sürücü arabirimine yollar.

Her bilgisayarda bir disket sürücü (driver) bulunması gerekir. Farklı kapasite ve şekilde sürücüler vardır. Bunlar;

360KB, 5,25″ DİSKET SÜRÜCÜ

1.2MB, 5,25″ DİSKET SÜRÜCÜ

720KB, 3,5″ DİSKET SÜRÜCÜ

1.44MB, 3,5″ DİSKET SÜRÜCÜ

2.8BMB, 3,5″ DİSKET SÜRÜCÜ ‘lerdir.

Günümüz bilgisayarlarında en yaygın kullanılan sürücü 3,5″,1.44MB’lık disket sürücüdür. Bu disket sürücü 720KB ile 1.44MB’lık disketleri okuyup-yazabilmektedir.

6.3 CD-ROM’ LAR

(Compact Disk. Read-Only Memory / Kompakt Disk Salt Okunur Beliek):CD ROM’lar, bazı özel durumlar dışında verilerin sadece okunabildiği ortamlardır. Bu özel durumlar, okunur/yazılır CD’ler ve kayıt cihazlarıdır.

CD ROM’lar özellikle multimedia uygulamalarının en gözde elemanıdır. Bir CD ROM içerisine büyük bir ansiklopediyi ya da yüzlerce oyunu sığdırmak olanaklıdır. CD ROM’lar görünüş bakımından plakları andırmaktadır. Kapasiteleri ise, disketlerin çok üstünde olup 600MB’a kadar varmaktadır.

Bilgisayarlarda kullanılan CD ROM’lar müzik setlerinde bulunan Compact Disk’ler ile çok benzer olmalarına rağmen, aralarında çeşitli farklar vardır. Bu farklar;

- CD ROM üzerinde hata bulma ve düzeltme özelliği vardır. Compact Disk’lerde bu özellik yoktur.

- CD ROM’ların üzerine sayısal bilgiler kaydedilir. Yani resim, film, metin ve ses gibi çeşitli veriler. Compact Disk’lere sadece müzik kaydedilebilir.

Bir çok CD ROM sürücüye Compact Disk takılarak müzik dinlenebilir.

6.3.1 CD ROM’UN OKUNMASI

CD ROM’lardaki bilgilere, bilgisayar üzerindeki CD ROM sürücüleri aracılığıyla erişilir.

CD ROM üzerinde veriler, yani 0 ve 1 dizileri, bir grup girinti ve çıkıntı ile gösterilir. Bu girinti ve çıkıntılar, çıplak gözle görülemeyecek kadar küçüktür

Sabit bir hızla dönen CD Rom üzerinde okuma işlemi şu şekilde gerçekleşir:

- Lazer okuyucu kafa bir ışın demeti yollar

- Bu ışın, kafa üzerindeki bir dizi mercekler yardımı ile CD üzerinde belli bir alana odaklanır.

- Lazer ışını, CD’nin plastik kaplamasından geçerek alüminyum tabaka üzerindeki girinti ve çıkıntılardan yansıtılır. Işın, girintiler tarafından kötü, çıkıntılar tarafından iyi yansıtılır.

- Yansıyan ışın elektriksel sinyallere çevrilir.

- Yorumlanan elektriksel sinyaller, verilere dönüştürülerek bilgisayara yollanır.

6.3.2 CD ROM’LAR İLE SABİT DİSK VE DİSKET ARASINDAKİ FARKLAR

- Veriler, disk ve disketlerde manyetik bir ortamda saklanır. CD ROM’lar ise üzerlerindeki girinti ve çıkıntılar yardımı ile saklarlar.

- Sabit disk ve disketlerdeki bilgiler okuma/yazma kafaları yardımıyla okunur. CD ROM’larda, diskin yüzeyini tarayan bir lazer okuyucu vardır.

- Disk ve disketler manyetik ortamlardır. CD ROM’lar, optik aygıtlardır.

- CD ROM’lar, disket ve sabit disk gibi manyetik birimlerden daha güvenilir ortamlardır.

6.3.3 CD ROM SÜRÜCÜ

Disket sürücülere benzer bir işlevleri vardır. Bir disket sürücüden farklı olarak, sisteme tanıtmak için ayrıca bir yazılıma sahiptirler

CD ROM sürücüler, bir sabit diske göre ağır çalışmaktadır. Ortalama bir sabit diskin erişim süresi,15 ms’dir. Bir CD ROM sürücüde bu süre, henüz 350- 500 ms arasındadır.

CD ROM sürücülerin çoğu sadece okuyabilir. İster müzik ister yazılım olsun bu CD ‘nin içeriğinde bir değişiklik yapılamaz. üzerine bilgi yazabilen CD’ler ve bunları okuyabilen sürücüler de vardır. Ancak bunlar, şimdilik çok pahalıdır.

CD ROM sürücüler dahili ve harici yapıda olabilmektedirler. Bazı CD ROM sürücü modelleri, SCSI arabirimine bağlanmaktadır.

CD ROM sürücüleri, kendi arabirimleri dışında, çeşitli ses kartları üzerindeki ara birimler yardımı ile de sisteme bağlanabilirler. Bu ara birimler CD ROM sürücüyü ve ses kartını üreten firmalara göre değişmektedir. Bu konuda yaygın 4 standart Creative, Mitsumi, Sony ve Panasonic’tir. Bu markalardaki CD ROM sürücüler, bu marka arabirimleri taşıyan ses kartları üzerine bağlanabilirler.

Son yıllarda hızla standart haline gelmeye başlayan IDE CD ROM sürücüler ise, sistemdeki sabit disk kablosu üzerinden sisteme bağlanabilmektedir. Ayrıca, bir IDE ara birim yardımı ile de bağlanabilirler.

CD ROM sürücülerin performanslarını belirlemede üzerlerindeki ön bellek etkilidir. Yeni sürücülerin birçoğunda 256 KB’lık ön bellek bulunmaktadır.

CD-ROM sürücüler iki hızlı ve dört hızlı olarak da ayrılmaktadır. Bu hızlar diskin daha hızlı dönmesini sağlayarak, disk üzerinde daha fazla alan taranır. Bu durumda aynı miktarda veriye daha hızlı erişim sağlanır.

CD ROM sürücülerde müzik CD’si çalınabilmesini sağlayan bir yazılım da vardir. Bu yazılım, Compact Disk’te bulunan parçaları, aynı bir müzik setinde olduğu gibi seçerek çalma olanağını verir.

6.3.4 CD ROM SÜRÜCÜ MONTAJI

CD ROM sürücü montajı için, bilgisayar kasası üzerinde uygun bir boşluk olmalıdır.

1. ADIM: Sürücüyü bu boşluğa yerleştirerek yanlarından vidalayın.

2. ADIM: Kasa içinde bulunan güç kaynağından gelen power kablosunu, CD ROM sürücü üzerindeki power girişine takın.

3. ADIM: 40 telli bilgi kablosunu CD arabirimine bağlayın. Bu arabirim;

bir ses kartı üzerinde olabilir.

sürücü ile birlikte gelen bir arabirim olabilir.

sabit disk arabirimi olabilir. Yani sisteme ikinci bir sabit disk takılması gibi.

Hangi arabirim üzerinden bağlantı yapacağınızı belirledikten sonra, veri kablosunu ilgili arabirime takın.

4. ADIM: CD ROM üzerindeki dördüncü bağlantı ise, sesin iletildiği ses kablosudur. Bu kabloyu bilgi kablosunda olduğu gibi ses kartı ya da benzeri bir arabirim üzerine takın. Bu kablo bağlantılarının yönleri için CD ROM ile birlikte gelen kullanıcı kılavuzundan yararlanın.

5. ADIM: Kablo bağlantılarını ve arabirimi gözden geçirin.

6.ADIM: Bilgisayarı açın ve CD ROM sürücü üzerindeki eject düğmesine basın. Sürücü kapağı açılırsa, bu durum, CD ROM sürücü ile arabirim arasında, % 90 bir uyum olduğunu gösterir. Kapak açılmazsa, veri kablosu yanlış takılmıştır yada kullandığınız arabirim, CD ROM sürücü ile uyumlu değildir. Ya da power kablosu takılmamıştır, CD ROM’a voltaj gelmiyordur.

6.3.5 CD ROM ERİŞİM YAZILIMININ YÜKLENMESİ

Sürücü ile birlikte gelen erişim yazılımının bulunduğu disketi sürücüye takarak yazılımı yükleyin.

CD ROM sürürü ile birlikte gelen yazılımın yüklenmesi, config.sys ve autoexec.bat dosyalarına birkaç satır eklemekten ibarettir.

Aşağıda Creative marka CD ROM için, config.sys ve autoexec.bat satırları örnek olarak gösterilmiştir. Creative’in bu modeli, kendi özel arabirimi ile birlikte kullanılmaktadır.

6.3.6 CD ROM YAZILIM PARAMETRELERİ

CONFIG.SYS

DEVICE=C:SBCDSBCD.SYS /D: MSCD001 /P: 250 /N:1

AUTOEXEC.BAT’e

C:SBCDMSCDEX.EXE /D: MSCD001 /M: IS /V /L:D

Yukarıdaki satırlarda görülen parametrelerin açıklamaları: CONFIG.SYS DOSYASINDAKİLER:

/SBCD.SYS: Creative marka bir CD ROM sürücünün device driver’ı: Aygıt sürücüsü.

/D: Aygıt adı. Bu ad genellikle MSCD001′dir.

/P: Arabirim kartının hangi bellek adresine set(ayar) edildiğini gösterir. SCSI arabirim söz konusu olduğunda bu “P” anahtarı, “S” haline gelmekte ve SCSI ID’yi ifade etmektedir.

/N: Kaç adet CD ROM sürücü olduğunu tanımlanır.

AUTOEXEC.BAT DOSYASINDAKİLER:

/MSCDEX.EXE: Microsoft tarafından yazılmıştır. CD ROM’un herhangi bir sürücü gibi kullanımını sağlar. Diskten nasıl okuma yapılacağını ve bu sürücünün hangi harfle anılacağını içermektedir.

/D: Aygıt adı. Bu seçenekle aygıt sürücünün nerede bulunduğu gösterilir. Config.sys dosyasındaki “/D:” seçeneği ile aynı içeriğe sahip olmalıdır.

lM:## CD ROM sürücüsü için kaç sektör buffer’ın ayrılacağını gösterir. (1 sektör = 2KB). “M” kullanılmadığı durumlarda 10 değerini alır.

/V: Buffer için harcanan bellek, o anda yüklü veriler, vb. istatistik değerleri gösterir.

/L: CD ROM’u “D” olarak görmeye yarar. Herhangi bir harf verilmediği takdirde sistemde varolan sürücü harflerinden bir sonrası kullanılır.

/E: Sistemin Expanded belleğini kullanmasını sağlar.

6.3.7 OLASI SORUNLAR VE ÇÖZÜMLERİ

CD ROM kurulduktan sonra normal işlevini sağlamıyor

Yorum ekle 12 Temmuz 2007

Mercekler Ve Aynalar

MERCEKLER VE AYNALAR

Ayna, insanın kendisini görmesi için kullandığı cam veya maden levhadır. Mercek ise içinden geçen paralel ışınları birbirine yaklaştıran ya da uzaklaştıran saydam bir cisimdir. İnsan gözünün görmesini göz merceği sağlar. Görme bozukluğunu gidermek için merceklerden oluşan gözlük takılır. Fotoğraf makinesi ve büyüteç de, mercekle çalışan araçlardır. Mikrokskop, teleskop ve diğer birçok ölçme araçlarında mercekler ve aynalar bulunmaktadır.

Bir aynanın önünde durup bakarsanız, yüzünüzü görebilirsiniz. Aynanın durumunu değiştirince, başka cisimleri de görebilirsiniz. Aynada, önündeki cismin bir görüntüsü oluşur.

Mercek ve aynalar, görüntü eldesi için kullanılırlar. Normal bir düz aynada, öndeki cismin görüntüsü, cisimle aynı büyüklükte ve doğrultudadır; fakat sağı ve solu yer değiştirmiştir. Sol el, görüntünün sağ tarafında görünür. Aynalar ve merceklerle daha büyük yada daha küçük görüntüler de elde edilebilir.

Mercek, bir ya da iki yüzü çukur veya tümsek olan, cam veya plastikten yapılmış bir araçtır. Saydamdır, yani ışığı geçirir. Fakat içinden geçen ışığın gidişini saptırır. Bu sapmaya ışığın kırılması denir.

Ayna ise ışığın geçemediği, parlak bir cisimdir. Yüzleri düz veya eğri olabilir. Camın bir tarafını gümüş veya başka metalle kaplayarak yapılır. Ayna, üzerine gelen ışığı, geldiği tarafa geri gönderir. Bu olaya da ışığın yansıması denir.

Mercekler ve aynalarla ilgili çalışmalara geometrik optik denir. Optik, ışık bilgisi demektir. Geometri ise, şekiller ve doğrultuları inceleyen bilimdir.farklı şekilli mercekler ve aynalar, ışığın gidişini çeşitli şekillerde değiştirirler. Bunlar geometrik optik kurallarıyla belirlenmiştir.

Işık, bir enerji türüdür. Kitabın sayfasından göze gelen ışık, göze enerji taşımaktadır. Fakat ayna ve merceklerin çalışmasını açıklamak için ışığın ne olduğunu açıklamaya gerek yoktur. Işığın ne olduğu öğrenilmeden çok önce ışığın hareket şekli incelenmiş ve anlaşılmıştı.

Işık, cam, su ve hava gibi maddelerden geçebilir. Bu maddelere ortam denir. Boşluk da bir ortamdır ve ışık ondan da geçebilir. Işığın hareketi, ışınlardan yola çıkılarak daha kolay incelenebilir. Işık ışını, ışığın çok ince bir parçasıdır.

Bir ortamda yol alan bir ışın doğrusal olarak gider. Fakat başka bir ortama geçince, doğrultusu değişir. Bir ayna veya merceğe çarpınca da aynı şey olur. Bunlara gelirken ve çıktıktan sonra ışık doğrusal yayılır. Fakat içinde, kırılmalar nedeniyle sapmalar olur.

Düz bir çizgi çizin. Bunu bir aynanın düz yüzü varsayın. Sonra bu yüzeye gelen, doğrusal bir ışın çizin. Bu ışın, aynaya herhangi bir noktada çarpsın. Aynı noktaya gelen, fakat aynaya dik bir ışın daha çizin. Buna dik çizgi veya normal denir.

Önce çizilen herhangi ışın, normalle bir açı yapar ve bu açıya gelme açısı adı verilir. Yansıyan ışın da, normalle bir açı yapar. Buna yansıma açısı denir.

Yansıma yasasına göre, gelme açısıyla yansıma açısı birbirine eşittir. Böylece, yansıyan ışın, gelen ışının normalle yaptığı açının aynını yapacak şekilde, normalin diğer tarafına çizilebilir. Gelme açısı sıfır derece ise, gelen ışınla yansıyan ışın üstüste çakışır.

Gelme açısı doksan dereceye yakınsa, yansıyan ışın da ayna yüzüne değerek gider.

Bu olay, bir bilardo topunun masanın kenarına çarpıp, aynı açıyla diğer tarafa gitmesine benzer.

Aynanın önüne bir cisim koyduğumuzu düşünelim. Cismin her noktasından geçerek gelen ışınlar aynaya çarpar.

Her ışın, yansıma kuralına uyar. Yansıyan ışınlar, normalin diğer tarafına doğru yol alırlar. Aynanın arkasındaki bir noktadan ışınlar çıkıyormuş gibi görünür. Cisim oradaymış gibi olur. Bu şekilde, aynanın arkasında oluşan görüntüye gerçek olmayan görüntü denir.

Düz aynada,cisimle görüntü aynı boydadır. Ayna arkasındaki görüntünün ve öndeki cismin, aynaya uzaklıkları eşittir.

Bütün cisimler, üzerlerine gelen ışığın bir kısmını yansıtırlar. Böyle olmasaydı, onları göremezdik. Fakat neden her cisimde aynadaki gibi görüntüler görmeyiz? Ayna yüzeyinin özelliği nedir?

Aynalarda görüntü oluşmasının nedeni arka yüzlerinin çok parlak olmasıdır. Yüzey pürüzlü olursa, yansıyan ışınlar birçok doğrultulara dağılır, bu yüzden bir görüntü oluşamaz.

Dışbükey (konveks) aynadaki görüntü de, düz aynadakine benzer. Yüzeyi düz değildir ve dışa doğru çıkıntılıdır.bir topun yüzeyi veya fincanın dış tarafı da dışbükeydir. Dışbükey aynanın yüzeyi küreseldir ve kürenin bir kısmı şeklindedir. Büyük mağazalardaki ve otomobillerdeki aynalar genellikle dışbükeydir. Dışbükey aynada cismin görüntüsü, cisimden daha küçüktür. Ayrıca görüntünün biçimi de bozulmuştur.

Dışbükey aynalarda yalnız görüntünün büyüklüğü değişmez. Görüntünün aynaya uzaklığı, cismin aynaya uzaklığından daha azdır. Otomobillerdeki geriyi görme aynalarında arkadan gelen otomobiller daha yakında gibi görülür. Gerçek uzaklıklarını anlamak için dönüp bakmak gerekir.

Dışşbükey aynanın küçük bir yüzeyini düzlem ayna gibi düşünebiliriz. Aynı şekilde, yeryüzündeki küçük bir yüzeyi de düz olarak görürüz. Böylece, her ışın, düz yüzeyden yansıyor gibi düşünülebilir.

Dışbükey aynanın merkezinden ve tepesinden geçen normal doğruya aynanın ekseni denir. Eksen üzerindeki cisimlerin görüntüsü yine eksen üzerinde oluşur.

Çorba kaşığının arkasıda dışbükey aynadır. Kaşığın iç çukur tarafı ise, içbükey (konkav) bir yüzeydir. Dışbükey aynalar, küçük görüntü verdikleri halde, içbükey aynalardaki görüntü, cisim tarafındadır ve cisimden daha büyüktür. Traş aynaları iç bükey ayna şeklindedir.

Eğlence parklarındaki güldüren aynaların yüzeyleri dalgalıdır. Bazı kısımları dışbükey, bazı kısımları ise içbükey aynadır. Bu yüzden, bakınca, bazı kısımlarımızı büyük, bazılarını ise küçük görürüz.

Cisim uzakta ise, içbükey aynalarda değişik bir görüntü oluşur.bir traş aynasından yeteri kadar uzakta durursanız kendinizi daha küçük görürsünüz. Aynı zamanda görüntü baş aşağıdır ve aynanın arkasında değil, önündedir.

Bu çeşit görüntüye gerçek görüntü denir. Görüntünün bulunduğu yerden gerçek ışınlar geçer. İçbükey aynaların çok yakınındaki cisimlerin görüntüsü ise, dışbükey aynalardaki gibi gerçek olmayan görüntüdür.

Çok büyük astronomi teleskoplarında yansıtıcı (reflektör) denilen içbükey aynalar vardır. Kaliforniadaki Palomar dağındaki yansıtıcının çapı 508 santimetredir. Yıldızların görüntülerini elde etmekte kullanılır. Yıldızların görüntülerinin resmi de çekilebilir.

Aynalardan başka, merceklerle de görüntü elde edilebilir. Mercekler cam disklerden kesilir ve sonra yüzeyleri parlatılır. Işık, mercekten geçince, doğrultusu değişir. Bu olayı anlamak için, ışığın su ve camda nasıl yol aldığını bilmek gerekir. Bir ortamdan diğerine geçerken ışığın doğrultusu değişir. Buna kırılma denir.

Hava ve cam gibi, farklı iki ortamın sınırını belirtmek amacıyla düz bir çizgi çizin.

Sonra havadan bir ışın geldiğini gösterin. Cama çarptığı yerdeki yüzeyin normalini çizin. Işık, cam içinde yolunu değiştirecek ve kırılmış ışık olacaktır. Kırılmış ışının, normalle yaptığı açıya kırılma açısı adı verilir. Bu açı, normalin diğer tarafındadır.

Kırılma kuralına göre kırılma açısı, gelme açısından daha küçüktür. Yani, ışık, norrmale doğru yaklaşır. Eğer açı, yüzeye teğet olarak gelirse, yani dik açılı ise düz olarak yoluna devam devam eder.

Şimdi de camdan gelen herhangi bir ışın çizin. Bu ışın kırılacak ve havaya çıkacaktır. Havadaki kırılma açısı, camdakinden farklıdır. Kırılma kuralına göre, kırılma açısı, gelme açısından daha büyüktür. Işık, normalden uzaklaşır şekilde yol alır.

Bu iki durum birbirinin benzeridir. Havadaki açı, camdaki açıdan her zaman daha büyüktür. Cam, havadan daha yoğun bir maddedir. Yoğun olan ortamda, açı daha küçüktür. Bu durum diğer ortamlar içinde böyledir. Işık, hava ile su arasında kırılıyorsa, sudaki açı daha küçüktür, çünkü su, havadan daha yoğundur.

Işık, havadan, daha yoğun bir ortama geçerse, o ortamın yoğunluğuna bağlı olarak kırılır. Ortamın yoğunluğu fazlaysa, kırılma açısı küçük olur; yani ışık daha fazla bükülür. Bu bükülme miktarı, kırılma indisi denilen bir sayıyla gösterilir. Yoğunluğu fazla olan ortamın kırılma indisi de büyüktür.

Aynalarda olduğu gibi, mercekler de ışığın doğrultusunu değiştirmek için kullanılır. Bir cisimden gelen ışınlar, mercekten geçtikten sonra, başka bir noktada kesişirler ve sanki oradan çıkıyor gibi olurlar.

Yeni noktada bir görüntü oluşur. Büyüteçler, iki tarafı da dışbükey olan merceklerdir. Bunları kullanarak, Güneş ışınlarını bir noktada toplayabilirsiniz. Böylece Güneşin bir görüntüsünü elde edebilirsiniz. Aynı şekilde pencerenin görüntüsü de görülebilir.

Bir büyüteçle, kolunuzu uzatıp tutarak cisimlere bakın. Cisimlerden gelen ışınlar, mercekle gözünüz arasında bir bir yerde birleşir ve ışık bu noktadan yeniden gözünüze gelir. Cisimlerin gerçek görüntülerini görürsünüz. Fakat bu görüntüler başaşağı durumdadır.

Küçük gök dürbünleri, normal dürbünler ve bir çok astronomi dürbününde, cisimlerin gerçek görüntülerini elde etmede dışbükey mercekler kullanılır. Bunlara ince kenarlı mercekler adı verilir.

Cisimler ince kenarlı merceğe yaklaştıkça, görüntüleri, mercekten daha uzakta oluşur. Fakat cisim, merceğe çok yakınsa, gerçek bir görüntü oluşmaz. Cisimle aynı tarafta, gerçek olmayan bir görüntü oluşur. Küçük bir böceğe, büyeteci yaklaştırarak bakınca, böceğin gerçek olmayan bir görüntüsü görülür.

Büyüteçteki merceğin iki yüzü de dışbükey değildir. Biri dışbükey diğeri düzdür. Bu tip merceğe düzlem-dışbükey mercek denir. Bir yüzü dışbükey diğeri çukur da olabilir. Bunlar ışınların daha az dağılmasını sağlarlar.

Ortası, kenarlarından daha ince olan mercekler, büyüteç olarak kullanılamaz. Cisimlerin görüntüleri gerçek değildir ve cisimden daha küçüktür. Bunlarla gerçek görüntü elde edilemez. Gözlüklerdeki mercekler daha çok bu türdendir.

Bir cismin veya görüntüsünün fotoğrafını çekebilirsiniz. Fotoğraf makinesinin merceği iki tarafı dışbükey ince kenarlı mercektir. Film üzerinde gerçek görüntü oluşturur.

İnsan gözündeki mercek de ince kenarlıdır. Gözün ağtabaka denilen arka kısmında, gerçek görüntü oluşturur. Ağtabakada renkli ışıklar ve görüntüler elektrik sinyallerine dönüşür ve beyine gider.

Yapay merceklerin şekli değişemediği halde, göz merceği, yüzeylerini değiştirebilir. Eğriliği çok fazlalaşınca, yakındaki cisimleri görür. Eğriliği az olunca, uzaktaki cisimleri görür.

Fotağraf makinesinin merceğinin belirli bir şekli vardır. Farklı uzaklıktaki cisimlerin görüntüsünü, film üzerine düşürebilmek için, mercek hareket ettirilir.

Merceklerin ve aynaların da yapım kusurları olabilir. Yüzeylerinin eğriliği değişkense, bulanık görüntülerin oluşmasına yol açarlar. Bir noktadan gelen ışınlar, bir noktada birleşmez, farklı yerlerde birleşirler. Buna küresel sapma adı verilir. Bunu önlemek için, merceklerin yüzeyi tam küresel yapılmaz.

Renk sapması nedeniyle de bulanık görüntü oluşabilir. Çünkü merceğin yapıldığı cam, farklı renkli ışıkları, farklı miktarlarda kırar. Bu yüzden cisimlerin görüntüsü bulanık olur. Görüntü, renkli şeritler biçiminde görülür. Bu sapma, birkaç merceği bir arada kullanarak düzeltilebilir. Kullanılan camların kırılma indisleri farklı seçilir.

Merceğe gelen ışınların hepsi diğer tarafa geçmez. Bir kısmı da geri yansır. Bu durum pencere camında görülebilir. Bunlar, optik araçlarda istenmeyen yanlış görüntülere yol açabilir. Bu yansımayı azaltmak için mercekler, ışığı geçiren, fakat yansıtmayan özel bir kimyasal maddeyle kaplanır.

Işık, yoğun bir ortamdan, az yoğun ortama geçerse, yüzeyin normalinden uzaklaşarak kırılır. Bu kırılma o kadar fazla olabilir ki , kırılan ışın, yüzeye teğet olur. Bu durum kritik açı denilen belli bir geliş açısında olur. Geliş açısı, kritik açıdan daha büyükse, kırılma olmaz. Gelen bütün ışık, yeniden çok yoğun ortama yansır. Buna tam yansıma adı verilir.

Mercek: Optik görüntüler oluşturmak için kullanılan, genellikle küresel yüzeylerle sınırlı, camdan ya da ışık kırıcı bir maddeden yapılmış hacim.

Dalga ve titr: Sesötesi mercek, sesötesi titreşimlerin hızının, sesötesi inceleme ortamındakinden (su, insan vücudu) çok farklı olduğu bir gereç içinde (pleksiglas, kauçuk) gerçekleştirilen ve bu nedenle, sesötesi titreşimler için optik merceklerin ışığa gösterdiğine benzer özellikler gösteren düzenek. (Sesötesi mercekler, akustik mikroskopta kullanılır.)

Elektron: Elektron merceği, kondansatörlerden (elektrostatik mercek), bobin ya da elekromıknatıslardan (elektromanyetik mercek) oluşan ve optik merceklerin ışık demetlerini saptırdığı gibi, yüklü parçacık demetlerini de saptıran eksenel bakışımlı düzenek. (Elektron akımlarını yakınsatmaya olanak veren elektron mercekleri birçok aygıtta, özellikle elektron mikroskoplarında kullanılır.)

Mad: Kenarlara doğru incelen, nispeten az kalınlıkta mineral yığını.

Oftalmol: Yapay gözmerceği genellikle katarakt nedeniyle çıkarılan gözmerceğinin yerine takılan implant.(Afaki durumunda gözlükle yapılan düzeltmeye göre çok daha iyi olduğundan büyük bir gelişme göstermiştir:görme alanını tam görür ve görüntülerin boyutlarını da büyütmez.)

Opt: Basamaklı mercek ya da Fresnel merceği merkezi bir mercek ile kırıcı ya da yansıtıcı çeşitli halkalardan oluşan ve koşut ışıklı geniş bir demet elde etmek için deniz fenerlerinde kullanılan optik sistem.

Radyotekn: Radyoelektriksel mercek, bir radyoelektrik dalgasının yayılmasında, faz gecikmeleri oluşturmaya yarayan ve böylece yakınsama ya da ıraksama etkileri yaratan düzenek; faz gecikmelerinin değeri gelme açısına ya da düzenekten geçen ışının konumuna bağlıdır.

Ansikl. Opt: Bir mercek, genellikle küresel olan iki yüzeyle (diyoptrlar) sınırlı, kırıcı ve saydam bir ortamdan oluşur. Doğurucuları koşut olan iki silindir yüzeyle sınırlı mercekler de vardır.

Mercek: Bir cisimden gelen ışık ışınlarını odaklayarak cismin optik görüntüsünü oluşturmaya yarayan cam ya da bir başka saydam malzemeye denir. Fotoğraf makinesi, gözlük, mikroskop, teleskop gibi aygıtlarda merceklerden yararlanılır. Işık, merceğin içinde hava da olduğundan daha yavaş ilerler;

bu nedenle de ışık demeti hem merceğe girerken hem de mercekten çıkarken kırılır, yani aniden doğrultu değiştirir; merceklerin ışık ışınlarını odaklama etkisi de bu olgudan kaynaklanır.

Merceklerde, duyarlı biçimde işlenmiş iki karşıt yüzey vardır; bu yüzlerin her ikisi de küresel olabileceği gibi, biri küresel öteki düzlemsel olabilir. Mercekler, yüzeylerinin biçimine göre, çift dışbükey, düzlem dışbükey, yakınsak aymercek, çift içbükey, düzlem içbükey ve ıraksak aymercek olarak sınıflandırılır. Merceğin eğri yüzeyi, gelen ışık demetindeki farklı ışınların farklı açılarla kırılmasına neden olur ve bu da, ışık demetindeki paralel ışınların tek bir noktaya doğru yönelmesine (yakınsama) ya da bu noktadan öteye doğru yönelmesine (ıraksama) yol açar. Bu noktaya merceğin odak noktası ya da asal odağı denir. Bir cisimden yayılan ya da yansıyarak gelen ışık ışınlarının kırılması, bu ışınların farklı bir yerden geliyormuş gibi algılanmasına yol açar ve nitekim bu farklı yerde de cismin optik bir görüntüsü oluşur. Bu görüntü gerçek (fotoğrafı çekilebilir ya da ekran yansıtılabilir) olabileceği gibi sanal da (mikroskopta olduğu gibi, ancak merceğin içinden bakılarak görülebilir) olabilir. Cismin optik görüntüsü cismin kendisinden daha büyük ya da daha küçük olabilir; bu durum, merceğin odak uzaklığına ve cisim ile mercek arasındaki uzaklığa bağlıdır.

Duyarlı ve net bir görüntü oluşturabilmek için genellikle tek bir mercek yetmez; bu nedenle de örneğin teleskoplarda, mikroskoplarda ya da fotoğraf makinelerinde, değişik mercek kombinasyonlarından yararlanılır. Bu tür mercek gruplarındaki merceklerden bazıları dışbükey ve bazıları içbükey olabileceği gibi bunların bazıları kırma ya da ayırma gücü yüksek ve bazıları da kırma ya da ayırma gücü düşük camdan yapılmış olabilir. Gruptaki mercekler, her birinin sapıncı (aberasyon) istenen düzeyde olacak ve net bir görüntü elde edilebilecek biçimde, duyarlılıkla saptanmış uzaklıklarda yerleştirilir ya da üst üste yapıştırılır. Mercekler yerleştirilirken yüzeylerinin eğiklik merkezinin asal eksen ya da optik eksen denen düz bir hattın üzerinde bulunmasına özen gösterilir.

Mercekler çok değişik çaplarda yapılabilir; örneğin mikroskoplarda 0,16 cm, teleskoplarda ise 100 cmlik mercekler kullanılabilir. Daha büyük teleskoplarda mercek yerine içbükey aynalardan yararlanılır.

Mercek Çeşitleri:

Yüzlerinin durumuna ve biçimine göre, üçü ince kenarlı, üçü de kalın kenarlı olmak üzere altı tür mercek ayırt edilir. Yüzlerin C1 ve C2 eğrilik merkezlerinden geçen doğruya merceğin ana ekseni adı verilir ( yüzlerden biri düzlemse, merkezlerden biri sonsuza gider). S1 S2 uzunluğu merceğin kalınlığıdır. Kalınlık, yüzlerin eğrilik yarı çapı karşısında önemsiz kalıyorsa, mercek ince, karşıt bir durum söz konusu olduğunda da kalındır. İnce kenarların bazı özellikleri, incelenmesi daha güç olan kalın merceklere de yaygınlaştırılabilir.

İnce mercekler: İnce mercekler durumunda S1 ve S2 noktalarının, ana eksen üzerinde bulunan ve merceğin optik merkezi adı verilen bir O noktasında birbiriyle karşılaştıkları kabul edilir. İnce mercekler ince kenarlı ya da kalın kenarlı olabilirler. İnce kenarlılar yakınsak merceklerdir: Ana eksene paralel olan her ışın demeti bir F noktasında yakınsayarak görünür hale geçer. Kalın kenarlılar söz konusu olduğundaysa mercek ıraksaktır. Bu sonuçlar kırılma yasalarından kaynaklanır. Bir merceğin, bir cismin tam belirgin (net) bir görüntüsünü vermesi için, cismin her noktasına görüntünün bir noktası denk düşmelidir: Bu durumda sisteme stigmatik adı verilir. Bunu gerçekleştirmek çok güç, hatta büyük boyutlu cisimler söz konusu olduğunda olanaksızdır. Bununla birlikte, görüntüyü oluşturmak üzere kullanılan ışınların ana eksen ile yaptıkları eğim az olduğu ve mercekten optik merkeze yakın geçtikleri zaman (Gauss koşulları) yeterli derecede iyi bir sonuç elde edilir.

Bu durumda, ana eksene dik bir düz cisimden, eksene dik bir düz görüntü sağlanır. Görüntü, bu noktaya yerleştirilmiş olan bir ekran üzerinde gözlenebiliyorsa buna gerçek görüntü, karşıt durumdaysa zahir görüntü adı verilir.

Yakınsak mercekler: Ana eksene paralel ışınların yakınsama noktası olan F noktasına ana görüntü-odak adı verilir. Bu odak ana eksen doğrultusunda, sonsuzdaki bir nesne-noktanın görüntüsüdür.(uygulamada nesne-noktanın görüntüsünün tam F üzerinde olması için, bu noktanın OF uzunluğunun on katı kadar bir uzaklıkta bulunması çoğunlukla yeterli olur.)

Öte yandan, ana eksen üzerinde öyle bir F noktası da belirlenebilir ki, Ften çıkan ışınlar mercekten geçtikten sonra ana eksene paralel bir ışın demeti oluştururlar. Söz konusu F noktasının görüntüsü bu durumda ana eksen üzerinde sonsuzda bulunur ve F noktasına ana nesne-odak adı verilir.

OF ve OF uzunlukları sırasıyla merceğin nesne-odak uzaklığı ve görüntü-odak uzaklığı olarak adlandırılır. Ana eksene eğik olarak gelen paralel bir ışın demeti, ana eksene F nokatasında dik olan bir düzlemde ki bir H noktasında (ikincil görüntü-odak) yakınsar; bu düzlem, görüntü-odak düzlemidir. Aynı biçimde, ikincil nesne-odak ve nesne-odak düzlemi tanımlanabilir.

BİR NESNENİN YAKINSAK BİR MERCEK ARACILIĞIYLA VERİLMİŞ GÖRÜNTÜSÜNÜN GEOMETRİK OLARAK ELDE EDİLMESİ. Basit olarak bir AB doğru parçasıyla gösterilmiş olan düz bir nesne ve mercek konumu ve boyutları çizim yoluyla saptanabilen bir A B görüntüsü verir(Çizim kolaylığı için bazı noktalar ana eksenden uzaklaşmış olsalar bile, Gauss koşullarının gerçekliği kabul edilir). Merceğin ana ekseni üstünde bir A noktasıyla, bu eksene dik olan AB doğrusu seçilir. Aranan görüntü, merceğin ana eksenine dik olan ve B noktasından B görüntüsü bilindiğinden tam olarak saptanan bir AB doğru parçasıdır. B elde etmek için, Bden çıkan demetin iki özel ışını göz önüne alınır(geometride, bir nokta, bilinen iki doğrunun kesişmesiyle tam olarak belirlenir);sözgelimi, F noktasından geçerek gelen ışınla, O optik merkezden geçerek gelen ışın kullanılabilir. Bu iki ışının kesişme noktası, aranan B noktasıdır(Bden geçen ışınların tümü, mercekten geçtikten sonra B noktasındanda geçerler). Nesnenin konumuna göre görüntü gerçek yada zahiridir.

Iraksak mercekler:Ana eksene paralel ışınlı bir demete F noktasından çıkıyormuş gibi olan ıraksak bir demet denk düşer; bu noktaya anagörüntü-odak denir. Ana nesne-odak adı verilen birF noktasında, zahiri olarak yakınsayacak biçimde bir demetin mercek üstüne gönderilmesiyle, ana eksene paralel olarak ortaya çıkan bir demet elde edilir. Yakınsak mercekteki gibi, ıraksak merceklerde de görüntü-odak ve nesne-odak düzlemleri ile görüntü-odak ve nesne-odak uzaklıklarının tanımı yapılır.

BİR NESNENİN IRAKSAK BİR MERCEK ARACILIĞIYLA VERİLMİŞ GÖRÜNTÜSÜNÜN GEOMETRİK OLARAK ELDE EDİLMESİ. Burada da yakınsak mercekler için yapılan işlemin aynısı gerçekleştirilir:B noktasından çıkan iki özel ışın (sözgelimi,biri O dan, öteki F den geçen ) kullanılır. Birincisi sapmaz;ikincisiyse ana eksene paralel olarak çıkan bir ışın gibi sapar. Bu iki ışının kesişme noktası, aranan B noktasıdır. Nesnenin konumuna göre, görüntü gerçek yada zahiridir.

Mercek Sapınçları:

Mercek Gauss koşullarına uygun olarak kullanılmadığı zaman, elde edilen görüntüler bozulur ve sapınç (aberasyon) diye adlandırılan olaylar görülür.

Renkser Sapınç: Beyaz ışıkta aydınlanmış bir nesne, az ya da çok önemli renklenme gösteren bir görüntü verir. Buna merceğin kırılma indisinin, ışığın dalga boyuyla birlikte değişmesi yol açar. Beyaz ışık farklı renklerdeki belirli sayıda ışınımın üst üste gelmesi biçiminde ele alınırsa (tek bileşenli [tek renkli] ışınım) bu ışığın kırmızı ışınımları morunkilerle aynı noktaya yakınsamazlar. Böylelikle farklı renklerde birçok görüntü elde edilir. Bunlar ancak kısmen üst üste gelirler.

Geometrik Sapınç: Büyük açılımlı bir demet kullanıldığında bir nesne noktası, bir Pgörüntü noktası verir; çünkü merceğin kenar bölgelerinden geçen ışınlar eksene yakın bölgeden geçenlere oranla daha çok parlar; yakınsak bir merceğin merkez bölgesine göre kenarları da yakınsak, ıraksak bir merceğin kenarları da daha ıraksaktır (küresel sapınma). Yukarıdaki bozulma düzeltilse bile, mercek, ana eksenin yakınında bulunan bir noktanın görüntüsünü, bu noktadan çıkan demet çok genişse normal biçiminde vermez. Biçimi kuyruklu yıldızı (komet) anımsatan bir leke elde edilir; bu sapınca koma adı verilir.

Dar demetlerin kullanılması, kusurlardan arınmış görüntülerin elde edilmesi için yeterli olmaz. Gerçek merceğin ana eksenine çok eğimli olarak gelen ince bir ışık demetiyle nesne-noktanın iki ayrı görüntüsü meydana gelir. Astigmatizm adı verilen bu sapınç bir dairesel yarı çaplarını aynı anda net bir görüntüsü elde edilmesinin olanaksızlaşmasından kaynaklanır: Yatay çap belirgin olunca dikey çap belirsizdir; bu durumun tersi de söz konusudur.

Ayrıca bu kusurlar düzeltilse bile ana eksene dik olan geniş bir düzlemsel yüzeyin görüntüsü eğri bir yüzeydir. Bu kusara alan eğriliği adı verilir.

Yukarıda sözü edilen kusurlar giderildikten sonra başkaları ortaya çıkabilir; bunların sonucu olarak görüntülerin doğrusal büyümesi, merceğin ekseninden uzaklaştıkça artar. Böylece, eksenden geçmeyen bir doğru çizgi içbükeyliği görüntünün merkezine doğru (fıçı biçiminde bükülme) ya da ters yönde (hilal biçiminde bükülme) dönmüş olan eğri bir çizgi verir.

Bu sapınçların azaltılması sorunu çok güçtür, çünkü düzeltilmeleri için gerekli koşullar çoğu kez birbirine karşıttır. Gözlükçüler, isteğe göre, çeşitli merceklerin biçimlerinden, maddelerinden ve karşılıklı yerlerinden yararlanmak amacıyla bir çok merceği bir arada kullanırlar.

Özel Mercekler:

Silindirik mercekler, silindir bir yüzey ve bir düzlemle, küresel-silindirik mercekler bir küre ve silindirle sınırlandırılmıştır. Bazı merceklerse yüzlerinden biri bir düzlem ya da bir küreyle değiştirilebilen, iki tor yüzeyiyle sınırlandırılmıştır; bu tor mercekler özellikle gözlerdeki astigmat durumunun düzeltilmesine yararlar. Fresnelin deniz fenerlerinde kullanılan kademeli mercekleri eksenin küresel sapıncının kısmen, ama yeterli olarak giderilmesini sağlar. Merkez bölgesinin kalınlığının azaltılması, büyük çapta uygulamaların gerçekleştirilmesine olanak verir. Böylelikle ısınma ve büyük enerji yitimi tehlikesi de azaltılmış olur.

Merceklerin Kullanıldığı Yerler:

Dışbükey mercekler fotoğraf makinelerinde kullanılır. Fotoğraf makinesinde, merceğin hemen arkasında bir fotoğraf filmi bulunur. Fotoğraf makinesinin boyutları ve film ile mercek arasındaki uzaklık göz önünde tutlacak olursa, fotoğrafı çekilecek görüntünün makineye oldukça uzak olduğu kavranabilir. İşte mercek bu uzaktaki cisimlerden, insanlardan ya da manzartadan gelen ışık ışınlarını toplayarak ardındaki film üzerinde ödaklar ve burada görüntünün baş aşağı, yani ters bir resmini oluşturur. Refleks tipi makinelerde, birincisinin aynısı ikinci bir mercek daha bulunur; bu mercek, aynı görüntüyü arkadaki bir cam ekranın üzerine düşürerek fotoğrafçının odaklama ayarını iyi yapabilmesine ve çekeceği resmi tam olarak görebilmesini sağlar.

Zoom objektifliği makinelerde ise odak uzaklığının değişmesini sağlayan ayrı bir mercek sistemi bulunur.

Sinema filmi göstericilerinden ya da slayt makinelerinde parlak biçimde aydınlatılmış filmden gelen ışık üzerine düşürmeye yarayan dışbükey mercekler kullanılır. Film yalnızca 35 mm genişliğindedir, ama ekran üzerine düşürülen görüntünün genişliği metrelerce olabilir.

Gözdeki Mercek :

Gözde de, görüntüyü oluşturan bir dışbükey mercek sistemi vardır. Öndeki kavisli, saydam katman (kornea) ile arasındaki suyumsu sıvı bir sıvı mercek oluşturur; gözbebeğinden (iristeki küçük delik ) göze giren ışık, ilk aşamada bu mercek tarafından odaklanır. Sonra ışık, gözbebeğinin ardında yer alan, içteki dışbükey göz merceğinden geçer. Bakılmakta olan cismin görüntüsünün odaklama ayarının yapılabilmesi için, küçük kaslar göz merceğinin eğriliğini ve biçimini değiştirebilir. Görüntü, gözün arkasında, ağtabaka denen ışığa duyarlı bir alanın üzerinde oluşur. Mercek sistemi dışbükey olduğundan görüntü baş aşağı gelmiş durumdadır;görüntüyü doğru konuma getiren beyindir.

Merceğin Oluşturduğu Görüntü:

Elinize dışbükey, yani yakınsak bir mercek alın ve merceği bir cisme iyice yaklaştırın; öyle ki, mercek ile cisim arasındaki uzaklık, merceğin odak uzaklığından daha küçük olsun. Bu durumda cismi doğal konumunda, am büyültülmüş olarak göreceksiniz. Daha sonra merceğin ardına, yani sizin baktığınız tarafına bir kart koyun; bu durumda, kartın üzerinde cismin görüntüsünün oluşmadığını fark edeceksiniz(oysa pencereye tutulan mercek örneğinde görüntü oluşmuştu ). Kart, film yada ekran üzerine düşürülebilen görüntülere gerçek görüntü denir. Bu tür yüzeylerin üzerinde oluşturulamayan görüntülere de sanal görüntü adı verilir yada eski adıyla zahiri görüntü denir. Sanal görüntüler ancak merceğin içinden bakılarak görülebilir.

Bir büyüteç ya da oyuncak bir teleskopla bakarken, gözlenen cismin çevresinde genellikle renkli saçakların oluştuğunu görürsünüz. Bunun nedeni farklı renklerden ışık ışınlarının mercekten geçerken farklı açılarla kırılmasıdır. Örneğin, mavi ışık ışınları kırmızı ışık ışınlarından daha büyük bir açıyla kırılmaya uğrar. Beyaz ışık, gökkuşağındaki bütün renklerin karışımından oluştuğu için, görüntünün çevresinde bir gökkuşağı saçağı oluşur. Bu saçağı gidermek için mercek, her biri ayrı tür camdan yapılmış iki katman halinde hazırlanır. Bu tip merceklere bileşik mercek denir. Bunların üretimi oldukça zor ve masraflıdır; kaliteli fotoğraf makinelerinin ve dürbünlerin pahalı olmasının nedeni de budur.

Merceklerin Yapımı ve Tarihi:

Mercekler, cam bloklarının karborundum (silisyum karbür) ya da korindon (alüminyum oksit) gibi aşındırıcı bir tozla zımparalanmasından sonra, demir oksitli bir cila macunuyla perdahlanması(parlatılması) yoluyla hazırlanır. Bu işlemlerden bazıları makineyle gerçekleştirilir, ama gene de mercek yapımsüreci yavaş ve pahalıdır; son perdah işlemi ve merceğin sınanması büyük hüner ister. Günümüzde, gözlük camı, kontak lens ve büyüteç yapımında plastiklerden de yararlanılır; bu tür gözlük camlarına piyasada organik cam denir.

Eski Yunanlılar ve Romalılar, güneş ışınlarını odaklıyarak ateş yakmak için bazen içi su dolu cam kaplardan yararlanırlardı. Gözlük ve büyüteç 1300den önce; teleskop 1608de icat edildi. Çok güçlü bir büyüteç türü olan MİKROSKOP;TELESKOP kendi maddelerinde ayrıntılı olarak işlenmiştir. Topluiğne başı büyüklüğündeki merceklerden, 1 metre çapındaki merceklere kadar çok değişik boyutlarada mercekler yapılabilir. ABDde, Wisconsindeki Yerkes Gözlemevinde bulunan büyük teleskopun objektif büyüklüğü 1 metredir.

TELESKOP

Teleskop, çıplak gözle görülemeyecek kadar uzakta olan cisimlere bakmak için kullanılan bir aygıttır. Optik teleskoplar, uzaktaki cisimden gelen ışık ışınlarının toplanması ve bu ışınların cismin büyütülmüş bir görüntüsünü elde edecek biçimde odaklanması ilkesine dayalı olarak çalışır. Ama radyo dalgaları gibi başka ışınım türlerini toplayan teleskoplar da vardır. Örneğin; radyoastronomi alanında kullanılan radyoteleskoplar çok önemli aygıtlardır. Optik teleskopların en önemli kullanım alanı astronomidir; bunlardan ayrıca, karada ve denizde uzak cisimlerin görüntülerini büyültmekte, yerölçümü aygıtlarında ve sekstantlarda da yararlanılır. Dürbünler aslında, yan yana getirilmiş iki teleskoptan başka bir şey değildir.(bkz.dürbün)

Teleskopu kimin bulduğu kesin olarak bilinmemektedir. Bir söylentiye göre, 1608de Hollandada Hans Lippershey adındaki Middelburglu bir gözlük yapımcısı, bir gün rastlantı sonucu, art arda duran iki mercekten bakmış ve yakındaki kilisenin rüzgargülünün çok büyük olarak görmüş, böylece de teleskopu keşfetmiştir. Ama bazılarına göre, teleskop 1608den önce de bilinmekteydi.

Teleskop bulunduktan sonra hızla başka ülkelere de yayıldı. İtalyan bilim adamı Galileo Galilei teleskopun astronomi için çok yararlı olabileceğini fark etti. Galileo 1610dan başlayarak kendisi için çeşitli teleskoplar yaptı ve bunlarla pek çok önemli astronomi keşfinde bulundu. Aydaki dağları, Jupiterin en büyük dört uydusunu, Venüsün evrelerini, Samanyolu Gökadasındaki yıldız alanlarını ve Güneş lekelerini de içine alan bu keşifler astronomi tarihinde bir dönüm noktası oluşturur.

Önceleri bütün teleskoplar bir içbükey mercek (ortası uçlarından daha ince olan ıraksak mercek ) ile bir dışbükey mercekten (ortası uçlarından daha kalın olan ıraksak mercek ) yapılırdı. Bunlara Galileo teleskopu denirdi. Alman astronom Johannes Kepler, bir içbükey ve bir dışbükey mercek yerine iki dışbükey mercek kullanılarak daha iyi bir teleskop yapılabileceğini ileri sürdü ve bu türden ilk teleskop 1630 dolaylarında gerçekleştirildi. Kepler teleskopu denen bu tür bir teleskopun astronomi için Galileo teleskoplarından daha uygun olduğu ortaya çıktı ve Kepler teleskopu kısa sürede yaygınlaştı.

Mercekli Teleskoplar:

Galileo ve Kepler teleskoplarının her ikisi de mercekli teleskoptu ve ışık ışınlarının kırılması temeline dayalı olarak çalışıyordu. Objektif denen büyük mercek, uzaktaki cisimden gelen ışık ışınlarını kırılmaya uğratarak belirli bir odakta toplar. Gözlemci, göz merceği denen ve objektifin oluşturduğu görüntüyü büyütmeye yarayan daha küçük mercekten bakar. Mercekli teleskoplar ışığın kırılması ilkesine dayalı olarak çalıştığı için kırılmalı teleskop olarak da adlandırılır.

Galileo bütün gözlemlerini, merceklerinin çapı 5 cm den daha kısa olan küçük teleskoplarla yapmıştı. Sonraki astronomlar, daha çok ışık toplayabilen daha büyük mercekler kullandılar.

İlk mercekli teleskop yapımcılarının ve kullanıcılarının karşılaştığı en büyük sorunlardan biri, farklı renklerdeki ışığın farklı miktarlarda yada açılarda kırılması olgusuydu. Mavi ışığın kırmızı ışıktan daha çok kırılması yada benzeri durumlar, ilk kırılmalı teleskop yada merceklerinin hafif bulanık bir görüntü vermesi ve görüntünün çevresinde bir renk saçağı oluşmasına neden oluyordu. Bu sorunu 18.yyın sonlarında iki İngiliz mucit çözdü. Chester Moor Hall ve John Dollond birbirlerinden habersiz sürdürdükleri çalışmalar sonucunda, farklı cam türlerinden yapılmış merceklerin kullanılmasıyla görüntüdeki bulanıklığın ve renk saçaklarının ortadan kaldırabileceğini buldular. Sonraki teleskop yapımcıları da daha büyük çaplı mercek yapma yöntemleri geliştirdiler. Mercekli teleskop bugün de önemini korumaktadır, çünkü bunlara başka aygıtlar takılarak gökcisimlerinin doğrudan ölçümleri yapılabilmektedir.

Aynalı Teleskop:

Aynalı teleskoplarda ışık ışınları, bir çukur aynadan yansıtma yoluyla toplanır ve odaklanır. Bu tür teleskoplara yansımalı teleskop da denir. İlk aynalı teleskopu 1668de büyük İngiliz bilim adamı Sir Isaac Newton yaptı. Aynalı teleskopun, bütün renkleri aynı biçimde yansıtmak ve ilk mercekli teleskoplarda görülen türden bir bulanıklığa ve renk saçaklanmasına yol açmamak gibi büyük bir üstünlüğü vardı. Alman asıllı büyük İngiliz astronom Sir William Herschel da aynalı teleskop yapımını geliştirenler arasındadır. Sir Herschel aynalarını kendisi taşlar ve parlatırdı. 1781de Uranüs gezegenini keşfettiğinde kendi yaptığı teleskoptan yararlanmış ve sonraki 30 yılda da sistematik bir yıldız ve bulutsu kataloğu hazırlamıştı.

Günümüz Teleskopları:

İyi bir astronomi teleskopu net bir görüntü verebilmeli ve soluk cisimlerin açıkça görülebilmesini sağlayacak kadar çok ışık toplayabilmelidir. Mercekli teleskopta net görüntü, tek objektif yerine iki ya da daha çok mercek kullanılarak ve bu mercekler titizce taşlanıp parlatılarak elde edilir. Aynalı teleskopta ise bu, aynanın titizce taşlanmaşı ve parlatılmasıyla sağlanır. Objektif merceklerinin ya da aynanın alanı büyüdükçe ışık toplama gücüde artar.

Bugün kullanılmakta olan büyük teleskopların çoğu aynalı teleskoplardır. Bunun bir nedeni, kusursuz bir ayna yapmanın kusursuz bir mercek yapmaktan daha kolay olmasıdır. Bir başka neden de, aynanın belirli bir yüzeye yerleştirilerek doğru konumda kolayca tutulabilmesidir; oysa mercekler, ışık geçişini engellememek için ancak kenarlarından tutturulabilir ve büyük, ağır mercekleri sağlam bir biçimde bir yere oturtabilmek çok güçtür.

Cam aynalar 19.yyın ortalarında, cam yüzeylerin gümüşle kaplanması yönteminin bulunmasından sonra yaygınlaştı. Daha önceleri teleskop aynaları, yüzde 68 oranında bakır ve yüzde 32 oranında kalaydan oluşan bir alaşımdan yapılırdı. Günümüzde büyük aynalar genellikle gümüş yerine alüminyumla kaplanır; çünkü alüminyum daha uzun ömürlüdür, kısa dalga boylu ışığı daha iyi yansıtır ve kolayca kararmaz.

Büyük teleskoplarda, objektif merceklerinin yada aynanın bulunduğu tüp bölümü, gökyüzünün her yönüne dönebilen bir sehpanın üzerine yerleştirilir; böylece, seçilen gökcisminin, Dünyanın dönmesinden kaynaklanan hareketi sırasında da izlenmesi olanaklı olur. Teleskoplar bir çark sistemi yada elektrik motorlarıyla döndürülür; büyük teleskoplarda her konum değişikliği elektriksel olarak gerçekleştirilir ve bilgisayarla denetlenir.

Teleskoplar genellikle kameralarla, bazen de gelen ışığın rengini kaydetmekmek için, spektrograflarla donatılır. Kameralı teleskopların üstünlüğü, gözle doğrudan görülemeyecek kadar solgun yıldızların fotoğraflarının çekilebilmesidir, bunun için objektif uzun bir süre açık bırakılır. Kalıcı bir kayıt biçimi olan fotoğrafın geçmişte astronomide büyük bir önemi olmuştur. Bugün fotoğraf tekniklerinin yerini almış olan özel elektronik aygıtların yardımıyla çok daha solgun cisimlerin varlıkları belirlenebilmektedir. Teleskop görüntüleri televizyon ekranına aktırılabilmekte ve bilgisayarda saklanabilmektedir.

Belirli amaçlar için özel teleskoplar geliştirilmiştir. Bunlardan bazıları, parlaklığı ve ısısı nedeniyle ancak özel aygıtlarla gözlemlenebilen Güneşin fotoğraflarını çekmekte kullanılır. Gökyüzünün geniş bir kesiminin fotoğrafını anında çekmeye yarayan özel teleskoplar da vardır; bu teleskop türü 1929da Alman astronom Bernhard Schmidt(1879-1935) tarafından bulunmuştur ve Schmidt teleskopu olarak anılır.

Ünlü Teleskoplar:

Dünyanın en büyük mercekli teleskopu 1897de ABDde Wisconsin eyaletine bağlı William Baydeki Yerkes Gözlemevinde kurulmuştur. Bu, 102 santimetrelik bir teleskoptur. (verilen büyüklük, mercekli teleskoplarda objektif çapını, aynalı teleskoplarda ise aynanın çapını gösterir.) Teleskopun mercekleri taşıyan tüpünün uzunluğu 18 metredir. Artık çok büyük mercekli teleskop yapılmamaktadır, ama bu aynalı teleskoplar için geçerli değildir.

En büyük aynalı teleskoplardan biri, 1935-48 arasında, ABDde Californiadaki Palomar Dağı Gözlemevinde kurulmuş olan 5,1metrelik Hale teleskopudur. Teleskopun yalnızca aynasının ağırlığı 18 tondur, aynayı taşıyan tüp 17 metre uzunluğundadır ve 140 ton ağırlığındadır. Sehpasıyla birlikte teleskopun toplam ağırlığı 500 tona ulaşmaktadır. Ama bu büyük kütle, küçük bir kuvvetle döndürülebilecek kadar duyarlı bir biçimde dengelenmiştir.

ABDde Arizona eyaletindeki Kitt Peakte kurulu olan gözlemevinde bir düzineden çok teleskop vardır. Bunların en büyüğü, yapımı 1973te tamamlanan 4 metrelik Mayall aynalı teleskopudur. Güneş etkinliklerini incelemek için kullanılan, dünyanın en büyük Güneş teleskopu da Kitt Peaktedir.

Çok aynalı teleskop sistemlerinin gerçekleştirilmesiyle teleskop tasarımında büyük bir ilerleme sağlanmıştır. Bu sistemde bir kaç ayna ışığı ortak bir odak noktasının üzerinde toplar. Her ayna çok duyarlı bir biçimde bilgisayarla denetlenir ve böylece verdikleri görüntülerin tam olarak üst üste düşmesi(örtüşmesi) sağlanır. Arizona eyaletindeki Hopkins Dağında bulunan altı aynalı teleskopun gücü, 5 metrelik bir teleskopunkine eşdeğerdir; ama maliyeti çok daha düşüktür. Toplam olarak 15 metrelik çapa eşdeğer, birden çok ayna kullanan teleskop tasarımları geliştirilmiştir.

Modern teleskopların kurulması için harcanması gereken para çok büyük olduğundan astronomlar bunları olabildiğince verimli bir biçimde kullanmak isterler. Gözlemlerde bugün artık fotoğraf tekniklerinden pek fazla yararlanılmamaktadır, çünkü ışığı algılamak ve löçmek için duyarlı elektronik aygıtların kullanılmasına dayalı daha iyi yöntemler geliştirilmiştir. Ama bugün de Schmidt teleskoplarında fotoğraf tekniklerinden yararlanılır.

Teleskoplar bulutların, su buharının ve atmosfer kirliliğinin olumsuz etkilerini azaltmak için dağların tepesine kurulur. Örneğin; İngiliz optik astronominin ana merkezi, Britanya Adalarıdaki koşulların gözlem için elverişsiz olmasından dolayı Kanarya Adalarına aktarılmıştır. Bir teleskop için en iyi yer, gözlem koşullarının kusursuz olduğu uzay karanlığıdır. Günümüzde balonlarla ve yapma uydularla uzaya teleskoplar gönderilmektedir. ABDnin fırlattığı insansız uzay aracı Yörünge Astronomi Gözlemevi 2de (OAO-2) 11 teleskop bulunmaktadır. 1990da ise, Hubble Uzay Teleskopu fırlatılmıştır; ama teleskopun aynalarından biri arızalı çıkmıştır. Gelecekte belki de Ayda teleskoplar kurulacak ve böylece herhangi bir atmosfer etkisinden uzak, son derece net görüntüler elde edilebilecektir.

Uzaydaki cisimlerin yaydığı pek çok ışınım türü, Dünyayı çevreleyen atmosferin içinden geçemez. X ışınları, morötesi ve kızılötesi ışınlar bunlardan bazılarıdır. Bu dalga boylarındaki astronomi çalışmaları, yörüngedeki yapma uydulara yerleştirilen özel teleskoplarla gerçekleştirilir.

DÜRBÜN

Dürbün, uzaktaki cisimlerigözlemlemekte kullanılan ve içine gözmercekleri(oküler) yerleştirilmiş iki tüpten oluşan optik alete denir. Aynı çerçeveye yerleştirilen tüplerdeki mercek sisteminin odak noktası çoğunlukla tak bir ayar halkasıyla yapılır, ama her tüpü ayarlanan dürbün türleri de vardır.

Çoğu dürbünde her tüpün içinde iki prizma vardır. Bu prizmalar, gözmerceğinin ters çevirdiği görüntüyü yeniden doğrultur. Prizmalar, ışık ışınlarının tüpün içinde katedeceği uzaklığı arttırarak, dürbünün uzunluğunu azaltır. Ayrıca, objektif mercekleri arasındaki uzaklığın, gözmercekleri arasındaki uzaklıktan daha fazla olmasını olanaklı kılarak daha iyi bir stereoskopik etkiye(uzak mesafelerdeki görüntülerde derinlik özelliği) yol açarlar.

Dürbünler genellikle, 6*30, 7*50 ya da 8*30 olarak sınıflandırılır. İlk sayı objektif merceğinin büyütme oranı, ikicisi ise milimetre cinsinden çapını belirtir. Merceğin çapı, dürbünün ışık toplama gücünün bir ölçüsüdür. Derinlik etkisinin önemli olmadığı durumlarda, tekgözmercekli(monoküler) dürbünler kullanılır. Bunlar temelde çift tüplü dürbünlerin yarıya bölünmüş türleridir. Basit ve ucuz mercek sistemlerinden yapılan tiyatro dürbünlerinin görüş açısı dardır ve büyütme oranları 2,5-4 arasında değişir.

MİKROSKOP

Mikroskop, çıplak gözle görülemeyecek kadar küçük cisimleri görmeye ve incelemeye yarayan aygıttır. MERCEK madddesinde anlatılan basit büyüteçler bazen basit mikroskop olarak tanımlanır; ama mikroskop deyimini, daha büyük, daha karmaşık ve çok daha etkili bir alet olan bileşik mikroskop için kullanmak daha doğru olur.

Mikroskopun oluşturduğu görüntüye doğrudan yada bir ekran üzerine yansıtılılarak yada fotoğrafı çekilerek bakılabilir. Mikroskopla incelenen maddeler saydam yada saydamsız olabilir. Bileşik mikroskoplarda bakteri boyutlarındaki cisimler incelenebilir, öte yandan elektron mikroskopuyla çok küçük virüslerin ve büyük moleküllerin görülmesi olanaklıdır.

Optik Mikroskop: (tarihçe) İlk mikroskop türü 15.yyın ortalarından başlayarak büyüteç olarak kullanılan tek mercekli mikroskoptu. Geliştirdiği tekniklerle çok yüksek nitelikli mercekler yapmayı başaran Felemenkli doğabilimci Antonie van Leeuwenhoek(1632-1723), bunlara 2-3 mikrometre(0,002-0,003mm) çapındaki bakterileri incelemeyi başardı. O dönemde böyle tek mercekli mikroskoplar renkser sapınç(aberasyon) sorununu artıran bileşik(iki yada daha fazla mercekli) mikroskoplara yeğlenmekteydi. İlk bileşik mikroskop, 1590-1609 arasındaki dönemde Felemenkte yapıldı; bu tür mikroskopu Hans Jansen, onun oğlu Zacharias ya da Hans Lippersheyin bulduğu kabul edilir. Bulunuşundan kısa süre sonra İtalyan ve İngiliz optikçilerin yaptıkları bileşik mikroskoplar yaygın olarak kullanılmaya başlandı; ama bu mikroskoplarda kullanılan merceklerin renkser sapıncı görüntünün renklenmesine ve bozulmasına yol açıyordu. İlk olarak teleskoplarda kullanılan ve renkser sapıncı büyük ölçüde ortadan kaldıran renksemez(akromatik) mercekler mikroskoplarda 18.yyın sonlarında Hollandada kullanılmaya başladı. Ayrılımı(farklı dalgaboylarındaki ışığın kırılma indisinin farklı olması nedeniyle değişik renklerin farklı miktarlarda kırılarak birbirlerinden ayrılması) düşük crown camından yapılmış bir dışbüke(tümsek) mercek ile ayrılımı yüksek flint camından yapılmış bir içbükey(çukur) merceğin birleştirilmesiyle oluşturulan renksemez merceklerin yapımına ilişkin ilk kurumsal çalışmayı İngiliz optikçi Joseph Jackson Lister gerçekleştirdi. (1830) mikroskop tasarımında en önemli gelişme Alman fizikçi Ernst Abbe (1840-1905) tarafından gerçekleştirildi. Abbe, yağa daldırılmış objektif tekniğini (objektif ile incelenecek cisim arasına bir yağ damlasının yerleştirilmesi yöntemi) buldu, cisim üzerinde ışığın yoğunlaştırılmasını sağlayan kondansörü geliştirdi, merceklerin ayırma gücü ve ışık toplama yeteneklerinin belirlenmesini sağlayan sayısal açıklık kavramını ortaya koydu ve yüksek nitelikli, sapınçsız apokromatik mercek sistemini geliştirdi. Abbe,mikroskopta ayırma gücünün optik sistemin sayısal açıklığının büyütülmesi ya da daha kısa dalgaboyu ışık kullanılmasıyla yükseltilebileceğini de belirledi. Görünür ışık kullanılarak birinci yöntemin kuramsal sınırlarına ulaştıktan sonra, ikinci yolun denenmesine geçildi, böylece morötesi ışınımdan yararlanan mikroskoplar gerçekleştirildi, ama bu tür mikroskopların yapımında önemli teknik zorluklarla karşılaşıldı.1924de Fransız fizikçi Louis-Victor Broglie, elektron demetinin bir dalga demeti özelliği gösterdiğini ortaya koydu. Elektron demetinin dalgaboyunun ışığın dalga boyuna oranla çok daha kısa olmasından yararlanarak 1930lu yıllarda elektron mikroskopu gerçekleştirildi. Elektron mikroskopuyla elde edilen büyütme gücü 50 binin üstündedir.

Bileşik Mikroskop: Tek bir yakınsak mercekten oluşan ve yalın mikroskop olarakta bilinen büyüteçlerle 20den yüksek büyütme gücü elde edilmesinde merceğin sapınç özelliklerinden kaynaklanan önemli sorunlar ortaya çıkar. Günlük yaşamda kullanılan büyütme gücü düşük büyüteçlerin yanı sıra duyarlı mekanik aygır yapımcılarının gözlerine kıstırarak kullandıkları ve saatçi gözlüğü denilen büyüteçler yalın mikroskopların günümüzde yararlanılan örnekleridir. Çift dışbükey yada düzlem dışbükey (bir yüzü düzlemsel diğeri dışbükey) bir yakınsak mercek olan büyüteçte görüntü sanal ve düzdür. Bileşik mikroskopta temel olarak iki yakınsak mercek bulunur. Bunlardan incelenecek cisme bakan merceğe objektif(cismin merceği) , göze yakın olanada gözmerceği(oküler) denir. İncelenecek cisim üzerine ya bir içbükey ayna yada bir ışık kaynağı ile bir yakınsak mercek sisteminden(kondasör) oluşan aydınlatma sistemi aracılığıyla odaklanmış ışık düşürülür. Objektif ile gözmerceği uygun bir mekanizma aracılığıyla birbirlerine göre ileri-geri, yada örneğin yerleştirildikleri tabla aşağı-yukarı hareket ettirilebilir ve böylece objektif ile cisim arasındaki uzaklık çok duyarlı bir biçimde ayarlanabilir.

Objektifin odak uzaklığı büyütme gücü düşük mikroskoplarda 25-75mm,orta büyütmeli mikroskoplarda 8-16mm, yüksek büyütmeli mikroskoplarda ise 2-4mmdir. Çok küçük odak uzaklıkları yağa daldırılmış objektiflerde kullanılır. Cisim objektifin odak noktasının önüne ve odağa çok yakın olarak yerleştirilir, bu durumda objektifin arka odak düzleminin gerisinde, cisme göre ters ve büyük bir gerçek görüntü elde edilir. Bu görüntünün cisme oranla büyüklüğü, 2 ile 100 arasındadır. Bu görüntü, büyüteç olarak çalışan ve sanal görüntü oluşturan gözmerceği tarafından daha da büyütülür.

Bir mikroskopun yalnızca cismin büyütülmüş bir görüntüsünü vermesi yeterli değildir;cisme ilişkin ince ayrıntıların da görülebilmesi, bu nedenle de görüntünün keskin olması gerekir. Görüntünün keskinliğini sınırlayan ise merceğin sapınç kusurlarıdır. Bu kusurların başında faklı dalgaboyundaki ışık ışınları için(kırılma indisinin farklı olmasından dolayı ) odak noktalarının farklı olmasından kaynaklanan ve görüntünün kenarlarında renk saçakları oluşmasına neden olan renkser sapınç gelir. Renkser sapınç, yakınsak merceğe, ayrılımı daha yüksek camdan yapılmış uygun bir ıraksak merceğin eklenmesiyle giderilebilir. Mercek yüzeylerinin küresel olmasından kaynaklanan küresel sapınçta görüntünün bulanıklaşmasına neden olur. Sapınçları ortadan kaldırmak için tasarımlanan mercek sisteminin yapısı merceğin büyütmesi yükseldikçe karmaşıklaşır, dolayısıyla yapım maliyeti yükselir. Yüksek ayırma gücü elde edebilmek için düzeltilmesi gereken dört sapınç türü daha vardır:Koma(görüntü ekseninin belirli bölümlerinde görüntünün bozulması), astigmatlık, distorsiyon(görüntünün çarpılması) ve alan eğriliği. Bütün bu sapınçları belirli ölçüde düzeltmek amacıyla çeşitli mercek sistemleri tasarımlanmıştır. Bunları renksemez(akromatik), apokramatik ve yarıapokromatik(flüorit) mercekler olarak üç genel sınıfa ayırmak olanaklıdır. Fotomikroskopide büyük sakıncalar yaratan alan eğriliği kusurunu gidermek amacıyla düz alanlı mercek olarak adlandırılan özel mercek sistemleri geliştirilmiştir. Gözmerceği genellikle iki ayrı mercekten oluşur; bunlardan göze yakın olanı renkser sapıncı engellemek amacıyla crown-flint camlarından yapılmış mercek çifti biçimindedir. Objektifte tam olarak giderilemeyen kusurları dengelemek üzere özel olarak tasarımlanan gözmerceği ayrıca görüntüde yer belirlemeye yarayan göstergeler ya da görüntü üzerinde kafes biçiminde bir desen oluşturan çizgiler içerir.

Özel Mikroskop Türleri: Stereoskopik mikroskoplar birbirine özdeş iki mikroskoptan oluşur. Bunların eksenleri arasında yaklaşık 16 derecelik bir açı vardır, böylece iki eksenin incelenecek cisim üzerinde kesişmesi sağlanır, bu tür mikroskoplarla cismin stereoskopik bir görüntüsü elde edilir. Gözlenen cismin düz görüntüsünü elde etmek için prizma kullanılır. Tek bir objektifi bulunan ve ışık ışınlarını ikiye ayırarak iki gözmerceğine yönelten türden stereoskopik mikroskoplar da yaygın olarak kullanılır.

Ultramikroskop, koloit (asıltı) parçacıklarını incelemek amacıyla 1903te geliştirilmiştir. Adi mikroskopla gaözlenemeyecek kadar küçük olan bu parçacıklar, güçlü bir ışık kaynağı aracılığıyla mikroskop eksenine dik doğrultuda ışıkla aydınlatılır. Parcacıkların saçılıma uğrattığı ışık karanlık zemin önünde oluşan parıltılar biçiminde gözlenir. Bu yöntemle 5-10 milimikron çapındaki parçacıkların oluşturduğu parıltıların gözlenmesi olanaklıdır.

Metalurji mikroskopları ışık geçirmeyen malzemelerin, özellikle metallerin yapısını incelemek amacıyla kullanılır. İncelenecek örnek, yüzü aşağı gelecek biçimde yerleştirilir ve alttan düşey olarak aydınlatılır. Bu tür mikroskoplar genellikle fotoğraf makinesiyle donatılmışlardır.

Mikroskopta oluşan görüntünün kontrastlığı, örneğin ışığı soğurma niteliğinden kaynaklanır; kontrastlığı artırmak için genellikle örneğin boyanması gerekir. Canlı hücrelerin ve benzer saydam cisimlerin incelenmesinde, boyamanın olanaksızlığından dolayı büyük zorlukla karşılaşılır. Faz kontrastlı mikroskoplar ve girişimli mikroskoplar örneğin herhangi bir işlemden geçirilmesine gerek kalmaksızın, kontrastın optik yöntemlerle yükseltilmesini sağlayan ve özellikle biyolojide yaygın kullanım alanı olan mikroskop türleridir.

Mikroskopun ayırma gücünü yükseltmenin bir yolu kısa dalga boylu ışık kullanmaktır. Bu amaçla gerçekleştirilen ve mor ötesi ışınımdan yararlanan mikroskoplarda incelenecek örnek mor ötesi ışınımla aydınlatılır. Bu tür mikroskopta merceklerin kuvarstan yapılmış olması gerekir. Morötesi ışınım mikroskopu adi mikroskopa oranla iki kat yüksek ayırma gücü sağlar; ama bu mikroskop türü, odaklama güçlükleri ve görüntünün yalnızca fotoğraf aracılığıyla elde edilebilmesi yüzünden yaygınlaşamamıştır. Morötesi ışınıma duyarlı televizyon kameralarının geliştirilmesiyle morötesi ışınım mikroskopu daha kullanışlı bir yapıya kavuşmuştur. Morötesi ışınımın örnekte oluşturduğu flüorışımadan yararlanan flüorışımalı mikroskoplar da özellikle biyoloji ve tıpta kullanılır.

Aynalarda renkser sapınca hiç bulunmaması, odak uzaklığının görünür ışık içinde, morötesi ve kızılötesi ışınımlar ıçin de aynı kalması yansıtıcı (mercek yerine ayna kullanan) mikroskop yapımı düşüncesini doğurmuştur. Böyle bir mikroskopta ayna kullanma zorunluluğu vardır; küresel olmayan aynaların yapımı ise oldukça zordur. Ayrıca ayna yüzeylerinin atmosfer etkisiyle bozulup kararması büyük bi sorun olmaktaydı.

Öteki mikroskop türleri arasında özellikle jeoloji ve kristalografide kullanılan ve incelenecek örneğin kutuplanmış ışıkla aydınlatıldığı kutuplayıcı mikroskop; daha çok silisyum kristallerindeki kusurların incelenmesinde ve sahte sanat ürünlerinin belirlenmesinde yararlanılan kızılötesi ışınımın mikroskopu; laser ışını ve x ışınları kullanan mikroskoplar ile çok yüksek frekanslı sesüstü dalgalardan yararlanan çok yüksek ayırma güçlü akustik mikroskoplar sayılabilir.

Elktron Mikroskopu: Fransız fizikçi Louis-Victor Broglie 1924te, o döneme değin maddesel parçacık olarak kabul edilen elektronların ve öteki parçacıkların aynı zamanda dalga özelliği gösterdiğini ortaya koydu. Elektronların dalga yapısı 1927de deneysel olarak hesaplandı. Parçacıkların bir dalga olarak sahip oldukları dalga boyunu veren ve Broglienin ortaya koyduğu eşitliğe göre, örneğin 60.000 voltla hızlandırılmış elektronların etkin dalga boyu 0,05 angströmdür, bir başka deyişle yeşil ışın dalga buyunun 100.000de 1ine eşittir. Bu nedenle mikroskopta ışık yerine böyle bir dalganın kullanılması durumunda ayırma gücünün çok büyük ölçüde artması beklenebilir. Elektrostatik ve magnetik alanların elektronlardan ya da başka yüklü parçacıklardan oluşan demetleri saptırabildiği ve odaklayabildiğinin 1926da kanıtlanması üzerine ayrı bir fizik dalı olarak elektronoptiği ortaya çıktı. İlk elektron mikroskopu 1933te gerçekleştirildi; optik mikroskoplarla elde edilebilen ayırma gücü elektron mikroskopu kullanılarak bir kaç yıl içinde aşıldı. İlk ticari elektron mikroskopunun yapımına 1935te İngilterede başlandı. Bunu Almanya ve ABD izledi. Günümüzde elektron mikroskoplarıyla 3 angströmden küçük uzunluklar seçilebilmekte, böylece büyük moleküllerin doğrudan gözlenmesi olanaklı olmaktadır.

Optik Mikroskopa Göre Farklar: Elektronlar hava içinde heve molekülleri ile çarpışmalarından ötürü yol alamadıklarından, elektron demetinin geçtiği yolda havanın boşaltılmış olması gerekir. Bu nedenle canlı örnekler elektron mikroskopuyla incelenemez. Optik mikroskopta merceklerin odak uzaklıkları sabittir ve odaklama için örneğin objektife uzaklığı değiştirilir. Elektron mikroskopunda kullanılan elektrostatik ya da magnetik alan merceklerin odak uzaklıkları değişkendir ve kolaylıkla ayarlanabilir; bu nedenle mercekler arasındaki uzaklık ve örneğin objektife uzaklığı sabit tutulur. Optik teleskoplarda genellikle sanal görüntü elde edilir; elektron mikroskopunda ise görüntü gerçektir, bu nedenle flüorışın bir ekran üzerinde oluşturularak doğrudan görülür duruma getirilebilir ya da film üzerinde oluşturularak fotoğrafı elde edilebilir. Optik mikroskopta görüntü, ışığın, incelenen örnek tarafından soğurulması sonucunda oluşur; elektron mikroskopunda ise görüntüyü oluşturan, elektronların, örnekteki atomlar tarafından saçılıma uğratılmasıdır. Ağır (atom numarası yüksek) atomlar elektronları daha kolay saçılıma uğrattığından incelenen örnekte ne kadar çok ağır atom varsa görüntünün kontrastlığı da o oranda yüksek olur. Elektron mikroskopunda elektron demetini saptırma yada odaklama amacıyla kullanılan mercekler elektrostatik ya da elektromagnetik merceklerdir. En yalın elektrostatik mercek iç içe iki eşeksenli metal silindirden ya da art arda yerleştirilmiş iki metal levhadan oluşur.

Geçişli Elektron Mikroskopu: Elektron demetini incelenen örneğin içinden geçerek görüntü oluşturduğu çeşitli elektron mikroskoplarında başlıca üç bölüm bulunur: 1) Elektron demetini üreten ve örneğe odaklayan bölüm 2) Görüntüyü oluşturan bölüm 3) Görüntü izleme bölümü

Elektron demetini oluşturan bölüm elektron tabancası olarak adlandırılır. Mikroskopun elektron tabancasından ekrana ya da filme kadar tüm bölümlerinin elektronlarının serbestçe yol almalarını sağlamak üzere havası boşaltılmış bir sistem içinde bulundurulması gerekir.

Yüksek Gerilimli Mikroskoplar: Alışılagelmiş elektron mikroskoplarında elektronları hızlandıran gerilimin değeri 100 kilovolt civarındadır. Buna karşılık, 1.200.000 voltluk gerilimler kullanan mikroskoplarda yapılmıştır. Yüksek gerilim kullanmanın üstünlüklerini şöyle sıralayabiliriz: 1) Gerilim yükseldikçe, elektron hızı büyür 2) Hızlı elektronlar alın örneklerden daha çabuk geçer 3) Enerji kayıplarından kaynaklanan renkser sapınç artar 4) Örnek daha az ısınır, bozucu etkiler azalır 5) Elektron kırınım desenlerinin ayırma gücü yükselir. Yüksek hızlı elktronların yolu üzerindeki cisimlere çarpmasıyla ortaya çıkan x ışınlarının mikroskop kullananlara zarar vermemesi için de gerekli önlemlerin alınması gerekir.

Tarıyıcı Elektron Mikroskopu: Cisimlerin yüzeyini incelemek üzere geliştirilen tarıyıcı elktron mikroskopunda uygun bir saptırıcı düzenek aracılığıyla bir elktron demetinin incelenecek yüzeyi sürekli olarak taraması sağlanır. Yüzeye çarpan elektronlar yüzeyden ikincil elektronların fırlamasına yol açar. Bu ikincil elektronlar bir kırpışım kristaline (elektronların çarpmasıyla kısa süreli ani ışık parlamaları oluşturan kristal) gönderilir.kristalde ortaya çıkan parlamalar bir fotoçoğaltıcı lamba aracılığıyla yüzbinlerce kez yükseltilerek elektrik sinyaline dönüştürür. Bu elektrik sinyali bir katot ışının lambadaki (televizyon görüntü tüpü) görüntünün parlaklığını denetler. Katot ışınlı lambanın ekranını denetleyen demetin mikroskopla incelenecek yüzeyi tarayan demetle eşzamanlı tarama yapması sağlanır. Böylece lamba ekranındaki bir noktanın parlaklığı örneğin yüzünde bu noktaya karşılık gelen noktada salınan ikincil elektronların sayısıyla orantılı olur. Sonuç olarak ekranda incelenen yüzeyin yapısını gösteren bir görüntü elde edilir.

Elektron Sondalı Mikroçözümleyici: 1947de geliştirilen elektron sondalı mikroçözümleyici örnekteki elementleri büyük bir ayırma gücü ile belirleyebilmektedir. Elektron sondali mikroçözümleyici özellikle mineraloji ve metalurjide yaygın olarak kullanılır.

Alan Etkili Mikroskop: Alan etkisiyle salım olgusundan yararlanarak çalışan bu aygıt, temel olarak, bir katot ışınlı lamba içine yerleştirilmiş çok ince bir telden oluşur. Güçlü bir elektrik alanının etkisiyle telin ucandan elektronlar fırlar; bu elktronlar lambanın flüorışın ekranına düşerek ekranda ince telin ucunu görüntüsünü oluşturur. Böyle bir aygıtta büyütme, flüorışın ekranının eğrilik yarı çapı ile telin ucunun yarı çapı arasındaki orana eşittir. Bu yöntemle yalnızca yüksek sıcaklıklara dayanıklı tungsten, platin, molibden gibi metaller incelenebilir, çünkü telin ucunda ortaya çıkan yüksek akım yoğunluğu yüzden büyük ısı açığa çıkar.

Alan etkili mikroskopun değişik bir tür de kristal yapısındaki kusurları doğrudan incelenmesine olanak sağlayan alan etkili iyon mikroskopudur.

Yorum ekle 12 Temmuz 2007

Füzelerde Güdümleme Sistemleri

Füzelerde Güdümleme Sistemleri

Gönül YILDIRIM

Özet: Bir füze fırlatıldıktan sonra hedefe doğru ilerlerken ona bir pilot gibi kılavuzluk eden sisteme güdümleme sistemi denir Güdümleme sistemlerinin temel görevi füzenin hedefini bulabilmesini sağlamaktır. Bu nedenle ana işlev olarak , hem füzenin rotasına karar vermekle hem de bu rotada kalmasını sağlamakla sorumludur. Diğer taraftan gelişen füze sistemlerine karşı, savunma sistemleri de sürekli gelişmektedir . Günümüzde radarlarla hava sahaları her an taranmakta ve bir saldırı aracı fark edildiği anda bunların imhası derhal gerçekleştirilmektedir. Bu nedenle kılavuzluk sistemleri bir füzenin sadece hedefe ulaşmasını sağlamakla kalmaz, aynı zamanda rotası üzerinde akıllı hareket ederek radarlardan saklanmasını gerçekleştirir.

Füzeler menzillerine, taşıdıkları silah başlıklarına veya vuracakları hedeflerin özelliklerine göre çeşitlilik gösterir. Kılavuzluk sistemleri de bu özelliklere göre farklılık göstermektedir.

Genellikle füzelerin güdümleme sistemleri hedefi bulmakta kullanılan birden fazla sistemden oluşmaktadır. Örneğin; son on yılda Irak, Bosna, Sudan ve en son Afganistan da kullanılmış olan Tomohawk füzesinde şu dört sistem bir arada bulunmaktadır: [1]

GPS alıcısı: bu sayede füze, atıldıktan sonra uydularla haberleşerek konumunu kontrol edebilmektedir.

TERCOM (Terrain Contour Matching) sistemi: Füze, hedefe doğru yol alırken, üzerindeki bir radar ile sürekli yükseklik bilgisi ölçmekte ve kendisine önceden yüklenen sayısal harita bilgisi ile karşılaştırabilmektedir. Bu sayede adeta yüzeyi yalayarak ve araziye uyarak (30 50 m’ye dek alçalarak) kendini savunma radarlarında gizleyebilmektedir.

TOA (Time of Arrival) Sistemi: Füze hedefe yaklaşık ne kadar süre sonra ulaşacağını kontrol edebilmekte. Böylece hızlı erişimden hassas arama moduna geçerek füzenin hedefe kilitlenebilmesini sağlamaktadır.

DSMAC (Digital Scene Matching Area Correlation) sistemi: Füze üzerinde hedefe ait yüksek çözünürlüklü uydu fotoğrafı bulunmakta , hedef yakınına geldiğinde füze, kendi kamerasından gördüğü resim ile daha önce yüklenen uydu resmini karşılaştırmakta ve bu iki resim üst üste çakışıncaya kadar hedefi aramaktadır.

Bu kadar akıllı sistemlerle donatılmış füzelerin hedefi vurma yüzdeleri ve doğruluklarının oldukça yüksek olacağı aşikardır.

1. Giriş:

Elektronik savaşların önem kazandığı günümüzde, etkili silahların başında roket, füze ve pilotsuz hava araçları gelmektedir. Bunlardan pilotsuz hava araçları daha çok operasyon yapılacak bir bölgede keşif amacıyla kullanılırken,roket ve füzeler adeta adrese teslim etkili tahrif silahları olarak ürkütücü yeteneklerle donatılmaktadır.

Roketler (balistic missile) bir platformdan fırlatılan ve itme kuvvetiyle daha önceden değiştirilmeyen yörünge üzerinden hedefe ulaşan araçlardır.

Füzeler(cruise missile) ise yine bir itme kuvvetiyle , bir platformdan fırlatılmasına karşın, bir seyir planı doğrultusunda hedefi arayan araçlardır. Füzeler görev değişimine açık, her an için kontrol edilebilen ve bir uçak gibi seyredebilme yetenekleri olan sistemlerdir. Karar verme mekanizmaları yüklenmiş bu akıllı araçlar hedeflerini 1-2 metre doğrulukla vurabilmektedir ki bu, kılavuzluk (güdümleme) sistemlerindeki, elektronik algılayıcı, güçlü haberleşme ve akıllı yazılımlar ile sağlanır.

2. Tarihçe:

Askeri amaçla kullanılan ilk Cruise füzesi 2. Dünya Savaşında Almanyanın Londrayı bombardıman için kullandıkları V-1 uçan bombalardır. V-1ler karadan, açılı bir platform üzerinden bir roket motoru yardımıyla fırlatılmakta, fırlatma tamamlandıktan sonra V-1 uçuşa geçince ramjet ana motoru devreye girmekte ve roket motoru otomatik olarak düşmekteydi. Bundan sonra V-1 bir uçak gibi hedefine doğru yoluna devam ediyordu. Ancak o zamanki teknoloji bugünün elektronik teknolojisinin çok gerisinde olduğu için bu füzeler, av önleme uçakları tarafından kolayca yakalanıyorlardı.

II. Dünya Savaşının Pasifik Cephesinde sona ermesi atom bombasının Amerikan B-29u Enola Gay tarafından Hiroshimaya ve daha sonra da Nagasakiye atılması sonucu mümkün olmuştur. Bu olayın neticesi harbin bütün galipleri dikkatlerini nükleer silahlara ve bunu düşman üzerine gönderebilecek uzun menzilli balistik sistemlere çevirmişlerdir. [2]

O zamanın uzun menzilli bombardıman uçakları ile nükleer bombaların taşınabilme olanağı vardı ve bütün süper güçler bu olanağı zaten kullanıyordu. Ancak bombardıman uçaklarının av-önleme uçakları tarafından havada yakalanabilme ve imha edilebilme olanağı olduğundan nükleer başlıkları daha güvenli bir şekilde, atmosfer dışından parabolik bir yörüngede taşıyabilecek çok kademeli kıtalar arası balistik sistemlere ihtiyaç vardı. Ancak bu talebin 1960lı yıllardan önce karşılanamayacağı ortadaydı. Bu nedenle tek çıkış yolu bir ara çözüm bulunmasındaydı. Balistik füzeler devreye girene kadar aradaki boşluğun o günün oldukça gelişmiş jet teknolojisini kullanan Cruise füzeleri ile kapatılması yoluna gidildi. Amerikalıların geliştirdiği uzun menzilli, satıhtan fırlatılabilen RGM-6 Regulus, MGM-13 Mace ve MGM-61 Matador füzeleri bu uygulamanın en önde gelen örneklerindendir. Bu uygulamanın en büyük mahsuru, bu füzelerin daima devamlı gelişmekte olan hızlı av-önleme uçaklarının tehdidi altında olmalarıydı. Radara kolayca yakalanıyorlardı. Bu nedenlerle balistik kıtalar arası (ICBM) ve orta menzilli (IRBM) füzeler devreye girince bu ikinci kuşak diyebileceğimiz Cruise füzeleri devre dışı bırakıldı.

Ancak geçen zaman içinde bir taraftan anti-balistik füze sistemleri geliştirildi. Diğer yandan da nükleer silahların terk edilmesi için uluslar arası antlaşmalar imzalandı ve balistik füzeler imha edilmeye başladı. Kalan füzeler de konvensiyonel silah sistemlerini taşımak için çok pahalı elemanlardı. Bu nedenlerle tekrar Cruise füzelerine bir geri dönüş başladı; ancak bu sefer gelişen teknolojinin ışığı altında çok daha akıllı sistemlerle donatılmış yeni nesil füzeler üretildi.[4]

3. Kılavuzluk ve Kontrol

3.1 Kılavuz Sistemlerinin Temel Esasları:

3.1.1 Tanım

Bir platformdan fırlatılan bir araç yolun bir kısmına kadar önceden belirlenmiş rota üzerinde ilerleyebilse de, daha sonra aerodinamik yüklemeler dolayısıyla bu rotada kalamaz hale gelir. Böyle bir aracın düzgün bir şekilde yoluna devam edebilmesi için hem pilotlu hem de kontrol sistemlerine cevap verebilme yeteneğinde olması gerekir. Bu yönüyle kılavuzluk ve kontrol sistemleri uçağın pilotuna benzetilebilir. Kılavuzluk kontrol sistemi araç hedefine ilerlerken ona kılavuzluk eden sistemdir. Bu sistemler bir pilot gibi füzeyi sadece Adan Bye belirli bir güzergah üzerinden gidilmesini sağlamakla kalmaz, aynı zamanda bu rotada ilerlerken uygun hareketlerde bulunmasını sağlar.

3.1.2 Amaç ve İşlev

Kılavuzluk sistemlerinde iki temel amaç vardır. Bunlar, doğru rotaya karar verme ve bu rotada kalmayı devam ettirebilme. Bunları gerçekleştirmek için her füze kılavuzluk sistemi, duruş kontrol ve rota kontrol olmak üzere iki sistem içerir. [3]

Rota kontrol sistemi, füzenin hedefi bulabilmesi için gerekli uçuş yoluna karar vermekle ve duruş kontrol sistemine görevlerini yerine getirebilmesi için gerekli mesajları iletmekle sorumludur.

Duruş kontrol sistemi ise her an füzenin hareketlerini kontrol ederek programlandığı rotada istenilen duruşta kalmasını sağlar. Tıpkı otopilot gibi füzenin rotasını saptırıcı etki yapan yükselip alçalmaları azaltır.

Kılavuzluk ve kontrol sistemleri, geri besleme prensibi temelli çalışırlar. Yani kontrol ünitesi , yol bulmada veya duruşta bir hata fark ettiği zaman füzenin ilgili bölümlerine hata mesajlarını ve doğrultucu bilgileri iletir. Bu mesajları alan birimler de gerekli düzeltmeyi yaparlar.

3.1.2.1 Sensörler

Bir pilotun, uçağı hedefe yöneltip yere indirmesi gibi, kılavuzluk sistemi de hedefini görür; eğer hedef uzakta veya bir şekilde örtülü ise , radyo veya radar sinyalleri ile hedefin yerini tespit ederek füzeyi oraya yönlendirir.

Sensörler kılavuzluk için bilgileri toplarlar. Sensörler füzenin yönetildiği kriterlere uygun olarak seçilirler. Örneğin füzeyi yönetmede elektromağnetik kaynaklar kullanılacaksa sensör olarak bir anten füzeye yerleştirilir. Uygun sensör seçiminde ne tür bilgiye ihtiyaç olduğu, ne oranda doğruluk beklendiği, çalışma koşullarının nasıl olduğu gibi faktörler göz önünde bulundurulur.

Gyroscope ve Accelerometre

Hareket halindeki bir aracın hareketindeki değişimleri saptamaya yardım eden iki ara alet vardır. Bunlar ; jıroskop ve ivme ölçerdir

Gyroscope (Jiroskop): Jiroskop dairesel bir çerçeve içinde hızla dönen bir cisimdir (topaç). Çerçeve uçakla beraber dönerken cisim hep aynı pozisyonda durur ve çerçevenin dönme yönüne ve dönüş miktarına göre füzenin hareketlerinde ki değişiklikler hesaplanabilir.

Accelerometre: Acceloremetre adından da anlaşılacağı gibi ivme ölçen alettir. Jiroskopla hemen hemen aynı görevi yerine getirir. İvme ölçerin bir parçası, sabit bir konumda dururken diğer parçası uçakla beraber hareket eder. Elektrik bu iki parça arasında manyetik alan oluşturur. Uçağın hareketindeki bir değişiklik bu manyetik alanı bozacaktır. Bu değişiklik miktarına göre füzenin ivmesi ölçülebilir.

Acceloremetre füzelerde ve roketlerde kullanılan ataletsel kılavuzluk sistemleri için temel alettir. Öyle ki kalbidir denilebilir.

3.2 Kılavuzluk Evreleri

Füze kılavuzluğu genel olarak üç evreye ayrılır:

Boost Evresi :

Bu evreye başlangıç veya gönderilme evresi adı da verilir. Yüzeyden havaya fırlatılan füzelerin uçuş hızına erişmeleri, booster yakıtını bitirinceye kadar sürer. Ayrık boosterlı füzelerde, yakıt bittikten sonra booster füzeden ayrılır. Bu evrenin amacı, füzenin hedefi göreceği veya dış kılavuzluk sinyallerini alacağı pozisyona yerleştirmektir.

Midcourse Evresi:

İkinci veya ortanca denilen bu evre, genellikle uzaklık ve zaman açısından en uzun olan evredir. Uçuşun bu parçası süresince füzeyi doğru rotaya getirmek için bir takım değişiklikler yapmak gerekebilir. Genellikle midcourse kılavuzluk sistemi füzenin hedefin yakınında yer alabilmesi ve bundan sonra son evrenin başlaması içindir. Bazen midcourse evresi ikinci ve üçüncü kılavuzluk evrelerini kapsayabilir.

Terminal Evresi:

Füze kılavuzluk sisteminin son evresidir. Füze performansı bu aşamada kritik bir faktördür. Bu evre, yüksek doğruluğun ve hızlı sinyal alımının gerekli olduğu bir evredir. [3]

3.3 Kılavuzluk Sistem Çeşitleri

Füze kılavuzluk sistemleri iki temel kategoriye ayrılırlar:

1. İnsan yapımı elektromagnetik aygıtlarla yönetilenler

2. Kendi kendini yönetebilenler

Birinci kategorideki füzeler, radarlarla veya radyo cihazlarıyla kontrol edilirler ve hedefi elektromagnetik radyasyon kaynağı olarak kullanılırlar. Diğer kategorideki füzeler elektromekanik aygıtlar veya yıldızlar gibi doğal kaynaklarla bağlantı kurarak güdümlenirler. (self-contained guidense systems)

3.3.1 İnsan Yapımı Aygıtlarla Yönetilme

İnsan yapımı kaynaklarla elektromagnetik radyasyon bağlantı kuran füzeler iki alt kategoriye ayrılır:

Kontrol kılavuzluk sistemi

Homing kılavuzluk sistemi

Kontrol kılavuzlu füzelerin temel ilkesi kontrol noktaları ile elekromagnetik bağlantı kurmaya dayanır. Homing kılavuzlu füzeler ise direk hedefle bağlantı kurarak yönetilir.

Kontrol Kılavuzluk

Kontrol kılavuzluğu temel olarak, bir kontrol noktası ile füze arasında radar(radar kontrol) ve ya radyo(radio kontrol) bağlantılarının kullanımına dayanır. Radyo veya radar bağlantısı aracılığıyla kontrol noktasından transfer edilen kılavuzluk bilgisinin yardımıyla, füzeler uçuş yollarını bulabilmektedir.

Kontrol kılavuzluk iki metodla gerçekleştirilir:

Radar kontrol kılavuzluk

Radio (televizyon) kontrol kılavuzluk

Radar Kontrol Kılavuzluk

Radar kontrol kılavuzluğunda iki metod vardır:

Kumanda Metodu

Beam-Rider Metodu

i) Kumanda Metodu

Kumanda terimi, tüm kılavuzluk talimatlarını ve ya füzenin dışından gelen komutları tanımlamak için kullanılır. Bu füzelerin kılavuzluk sistemleri, hava taşıtlarından, yer istasyonlarından veya gemilerden talimat alma kabiliyetine sahip alıcıları içerir. Alınan bu talimatlar, füze rota kontrol sistemi tarafından kılavuzluk bilgisine dönüştürülür.

Kumanda kılavuzluk metodunda füzeyi ve hedefi izlemek için bir veya iki radar kullanılır. Radar hedefe kilitlenir kilitlenmez izleme bilgisi bilgisayara yüklenir ve füze boşluğa fırlatılır. Bundan sonra füze hareketi de bir radar tarafından takip edilir. Hedefin ve füzenin yükseklik ve yön bilgileri devamlı olarak izlenerek bilgisayara yüklenir. Bu bilgi analiz edilir ve füzenin yol kesme rotası hesaplanır. Daha sonra uygun rehberlik sinyalleri ile füze alıcısına transfer edilir.

Bu sinyaller füze izleme radar sinyallerinin değişen karakteristikleriyle veya ayrı bir radyo göndericisinin aracılığıyla gönderilebilir. Radar kumanda kılavuzluk metodu, gemi, hava veya yer füze dağıtım sistemlerinde kullanılabilir.

ii) Beam-Rider Metodu

Türkçeye sinyal yayma metodu olarak çevirebileceğimiz bu metodun, radar kumanda kılavuzluk metodundan ana farkı, füze takip radar sinyallerinin karakteristiklerinde çeşitlilik olmamasıdır. Füze radar tarama eksenlerine bağlı kalarak, temel olarak kendi pozisyonunun düzeltme sinyalini formüle eder. Füzenin rota kontrol ünitesi, kılavuzluk radarının tarama ekseninden her hangi bir sapmaya karşı duyarlıdır. Ayrıca rota düzeltmesini hesaplama kabiliyetine sahiptir.

Bu tür sistemlerin başlıca avantajı sadece bir radara ihtiyaç duymasıdır. Bu radar hedef takip özelliğinin ve füze rota düzeltme referans ekseninin her ikisini de sağlamalıdır. Bunun için konik tarama özelliğinde olmalıdır. İkinci bir avantajı ise, kendine ait yön kumandasını hesapladığı anda füzenin, oldukça karışık olan çok füzeli kumanda sistemine ihtiyaç duymadan fırlatılabilmesini sağlamasıdır.

Bu sistemin doğruluğu menzil ile azalmaktadır. Çünkü radar ışınları etrafa yayılmaktadır ve füze için merkezde hatırlanması daha zordur. Eğer hedef çok hızlı hareket ediyorsa sürekli değişen yol füze tarafından takip edilmektedir.[3]

3.3.1.1.2 Radyo Kontrol Kılavuzluk

Bu kılavuzluk radar kontrol kılavuzluğuna temel olarak benzemektedir. Ondan farkı füzelerin radyo (televizyon) sinyalleri ile yönetilmesidir.

3.3.1.2 Homing Guidence (Hedefi Bulabilen)

Türkçeye hedefi bulabilen kılavuzluk sistemi şeklinde çevirebileceğimiz bu sistem, hedefin bazı ayırt edici özelliklerine reaksiyon gösteren silahlarda, bir cihaza iş yaptırarak rotayı kontrol etmektedir. Hedef bulma cihazları çeşitli enerji formlarına duyarlı yapılabilmektedir. Örneğin radyo dalgaları, kızıl ötesi, yansıtılmış lazer, ses ve görülebilir ışık gibi. Hedefe doğru yönelebilmek için daha önce belirtilen açı izleme yöntemlerinden biri ile hedefin en azından yükseklik ve azimuthu belirlenmelidir. Ayrıca hedef bulan füzenin ortalama uzaklık bilgisine sahip olmalıdır. İzleme olayı hareketli arayıcı bir anten tarafından gerçekleştirilir.

Yol bulma kılavuzluk metotları 3 türe ayrılabilir:

Aktif

Yarı Aktif

Pasif

i) Active Homing

Aktif hedef bulma yönteminde silah hem gönderici hem alıcıyı içerir. Arama ve elde etme, herhangi bir izleme alıcısıyla gerçekleştirilir. Transfer edilen enerji ile aynı yolu izleyen hedeflerde, gelen yansımalarla oluşan monostatik geometrinin işlenmesi ile hedef izlenir. Halihazırdaki bir bilgisayar, hedefin yolunu kesmek için bir hareket tarzı hesaplar ve silahın pilotuna güdümleyici komutlar gönderir. Monostatik geometri hedeften enerjinin en uygun olanını yansıtılmasına izin vermektedir.

ii) Semiactive Homing

Yarı aktif hedef bulmada hedef, fırlatılacak alandan veya diğer kontrol noktalarından bir izleyici radar tarafından aydınlatılır. Füze bir radar alıcısıyla techizatlandırılır. Ve hedeften gelen radar enerjisinin etkisiyle aktif metodda olduğu gibi kendi düzeltme sinyalini formüle eder. Fakat yarı aktif hedef bulma hedeften gelen bistatik tepkileri kullanır. Bu şu anlama gelmektedir: Aydınlatma platformu ve silah alıcısı aynı yerde bulunmadığı için geri dönen yansıma, hedefe doğru giden enerjiden farklı bir yol izler. Şekline ve kompozisyonuna bağlı olarak hedef, silahın yönünde etkili bir enerji yansıtmaz. Çok uç durumlarda silah hedefi tamamen kaybedebilir ve yanlış bir yol kesmeyi sonuç olarak verebilir. Bu dezavantaj gemi, hava aracı veya yer istasyonunda daha fazla güç ve daha farklı frekanslarda aydınlatıcı araçlar kullanma kabiliyeti ile telafi edilmektedir.

iii) Passive Homing

Pasif hedef bulma enerji izleme kaynağı olarak yalnızca hedefe bağımlıdır. Bu enerji pasif yer bulma torpidosunda bir deniz altı veya gemi tarafından yayılan gürültülü anti radyasyon silahlarda hedefin kendi sensörlerinden gelen radyo dalgaları, bir gemi, hava taşıtı yada bir aracın eksosundan boşalan sıcaklık olabilir. Hatta mikro dalga bölgesinde tüm objelerin yaydığı radyasyon bile olabilir.

Diğer hedef bulma metodlarının aksine kontrol noktasından değil de hedeften aldığı enerjiyi temel alarak füze düzeltme sinyalini üretir.

3.3.1.3 Hybrid Guidance

Kumanda ve yarı aktif hedef buma kılavuzluğunun birleşiminden oluşan kılavuzluğa hibrid kılavuzluk denir.Her iki siteminde avantajlarını içerir. Gemi veya hava araçları gibi dağıtıcı taşıtların içindeki izleme sensörleri ile uzun menzillere erişebilir ve veriyi füzeye transfer eder.

3.3.2 Kendi Kendine Yeten Kılavuzluk Sistemleri

Bu kategoriye elektro magnetik aygıtlar veya yıldızlar gibi doğal kaynaklarla, ekektromagnetik bağlantı kurmaya dayalı olarak çalışan güdümleme sistemleri girer.

Bunlarda tüm kılavuzluk ve kontrol ekipmanları füzenin üzerindedir. Bu sistemlerde sinyal alıp verme olmadığı için elektriksel engellemeler gerçekleşmez. Bu sistemler daha çok satıhtan satıha fırlatılan füzelere uygulanır. Bu sistemlerin bazıları şunlardır:

Preset Güdümleme (Önceden Kurulmuş Güdümleme)

Bu güdümlemede füze fırlatılmadan önce hedefin yeri ve füzenin takip edeceği yörünge ile ilgili tüm bilgiler önceden hesaplanır ve füzeye yüklenir. Bundan sonra füze güdümleme sistemi yüklendiği değerlere uygun şekilde, hedefe doğru ilerleme , doğru yükseklikte kalabilme , hızını ve uçtuğu süreyi doğru hesaplama, zamanı gelince uçuşunu terminal evresine geçirme ve hedefe dalma işlerinden sorumludur.

Preset güdümleme sistemlerinin ilk örneklerinden biri Alman V-2 füzeleridir. Bu füzelerde hedefin menzili ve yatağı önceden belirlenir ve füze kontrol mekanizması programlanır.

Bu yöntemin avantajı diğer güdümleme sistemlerine göre çok daha basit olmasıdır. Preset güdüm yöntemi sadece büyük kara parçaları ve şehirler gibi durağan hedeflere karşı kullanışlıdır. Daha çok kısa menzilli füzelerde kullanılır. Yönlendirme bilgisi fırlatılmadan önce belirlendiği için bu metod gemiler uçaklar düşman füzeleri veya hareket eden kara hedeflerine karşı kullanmak için uygun değildir.

Navigasyonel Güdümleme Sistemleri

Füzenin vuracağı hedef, fırlatıldığı yerden çok uzaktaysa bir navigasyonel güdümleme kullanılması gerekir. Uzun mesafelerde doğruluk, ancak uçuş rotasının takip edilmesi ve kapsamlı hesaplamalarla elde edilir.

Uzun menzilli füzelerde iki sistem kullanılır:

i) Ateletsel (Inertial) Güdümleme

Bu güdümlemede temel prensip atalet kanunudur. Bir basketbol topunu potaya nisan alırken topa, kendisini potaya ulaştıracak bir yörünge vermeye çalışılır. Ancak top atıldıktan sonra atıcının topun üstünde hiç bir kontrolü kalmaz. Eğer atıcı yanlış nisan almışsa veya topa başka birisi tarafından dokunulursa top potayı kaçırır. Ancak daha sonra başka birisinin topa dokunarak rotasını değiştirip potaya sokması mümkündür. Bu durumda ikinci oyuncu bir çeşit yönlendirme sağlamıştır. Aynı mantıkla çalışan inertial yönlendirme sistemi füzenin doğru yörüngesine geri dönmesi için gerekli itmeyi sağlar.

Inertial yönlendirme metodu preset metodunun bir arttırılmış seklidir. Ataletle yönlendirilen füzeler fırlatılmadan önce programlanma bilgilerini alırlar. Füze fırlatıldıktan sonra ivme ölçerleri (accelerometer) vasıtasıyla ucum rotasını kontrol ederek, fırlatılan bölge ile füze arasında bir elektromanyatik temas olamamasına rağmen füze şaşırtıcı derecede bir doğrulukta kendi uçuş rotasında düzeltmeler yapmaktadır.

Füze üzerindeki tahmin edilemeyen harici kuvvetler ivme ölçerler vasıtasıyla hissedilir. Üretilen düzeltmeler füzenin sürekli olarak rotasında kalmasını sağlar. Bu sistem dış sinyal veya destekten tam bağımsız olmasından dolayı bugüne kadar geliştirilmiş uzun menzilli yönlendirme metodlarina nazaran çok daha güvenlidir.

ii) Göksel Referans (Celestial Referans)

Bu güdümleme metodunda füze güneş veya diğer sabit yıldızların konumlarını referans olarak belirlenmiş bir rotada ilerlemektedir. Füze sürekli olarak bir teleskopla yıldızları gözlemlemekte ve proğramlandığı bilgi ile karşılaştırmaktadır. Bu karşılaştırma sonucunda hedefe yönelmek için gerekli sinyalleri üretir. Göksel güdümleme şu an ki ICBM sistemlerinde kullanılmaktadır.

3.3.2.3 Terrestrial Güdümleme Metodları

Bu güdümleme metodunda füze üzerinden geçtiği arazi hakkında veriler alarak bu değerlere göre rotasına karar vermektedir. Özetle bu sistemleri şu şekilde anlatabiliriz; füze bir televizyon kamerası ile geçtiği arazini görüntüsünü alır ve istediği uçuş rotasına ait filim görüntüleri ile karşılaştırır.

Bilgisayar devrelerini minyatürizasyonundan önce bu metodlar ses hızından daha yavaş olan (subsonic) füze için birer pozisyon biligisi sağlama açısından çok yavaştır. Fakat güzümüzde güdümleme sistemleri oldukça etkin bir şekilde kullanılmaktadır.

3.4 Güdümlenmiş Uçuş Rotaları

Güdümlenmiş bir füze genellikle tüm uçuş boyunca hem doğal hem suni kuvvetlerin etkisi altındadır. Füzenin rotası hemen hemen her şekli alabilir. Güdümlenmiş bir füzenin izleyebileveği rotalar kabaca 2 gruba ayrılır:[4]

1. Preset (önceden ayarlanmış ) rota

2. Variable (değişen) rota

3.4.1 Preset Uçuş Rotaları

Bu yöntemde füze fırlatılmadan önce yörünge bilgisi füzeye yüklenir ve füze daha önceden yüklenmiş olan kontrollerin dışında hiçbir kontrol sinyali almaz. Bu nedenle füze fırlatıldıktan sonra uçuş planı değiştirilmez.

3.4.2 Variable Uçuş Rotaları

Füzelerin uçuş rotaları seyir esnasında karar verme metodları sayesinde değişiklikler gösterebilir. Bir füze hedefine ilerlerken hedefini bulmakta kullandığı parametreleri alır ve yeni rota alana kadar rotasını hedeflerin pozisyonunu değişmeyeceği farz edilerek uçuş rotası belirlenir. Genel olarak dört temel değişken uçuş rotası vardır.; takip, sabit davranış, orantılı navigasyon ve görüş çizgisi

i) Takip

Güdümlenmiş bir füzenin izleyeceği en basit prosedür her an hedefe kilitli olmasıdır. Füze, füzeden hedefe olan görüş çizgisi boyunca hareket eder.

ii) Sabit Davranış

Takip rotasının tam karşıtıdır. Sabit davranış veya çarpışma rotası da denir. Füze,füzenin ve hedefin aynı anda varacağı noktaya fırlatılır. Eğer hedef ani bir dönüş yapar veya hızı değişirse yeni bir çarpma rotası hesaplanmalı ve füzenin uçuş rotası buna göre değiştirilmelidir.

iii)Orantılı Navigasyon

Daha gelişmiş füzeler bir ceşit orantılı navigation kullanırlar. Füze kılavuzluk alıcısı görüş çizgisindeki değişme hızını ölçer ve bu bilgiyi yönlendirme bilgisayarına iletir. Daha sonra bilgisayar otomatik pilot için yönlendirme komutlarını üretir.

iv) Görüş Çizgisi

Görüş çizgisi, füzenin hedef ile kontrol noktasını birleştiren doğru üzerinde kalacak şekilde yönlendirildiği bir rota olarak kullanılır. Bu metod genellikle ışınla hareket olarak adlandırılır.

4. Cruise Füzelerinde Kullanılan Teknolojilerin Ayrıntılı Anlatımı

4.1 GPS

Global possitioning system veya kısa adıyla GPS, 1970li yıllarda ABD Savunma Bakanlığı tarafından geliştirilen bir uydu network sistemidir. Türkçeye çevirecek olursak, Dünyadaki konumu algılama sistemi diyebileceğimiz bu sistem dünya yörüngesine yerleştirilmiş uydularla sürekli haberleşerek dünya üzerinde hangi konumda olduğumuzu bildiren sistemdir.

GPS sistemi dünyadan 17000 kilometre yukarıda yörüngeye oturtulan 24 uydudan oluşur. Bu uyduların yörüngesi öyle ayarlanmıştır ki, dünya üzerindeki bir nokta herhangi bir zamanda en az üç uyduyu görebilir. Zaten bir noktanın kesin yerinin belirlenmesi ancak üç uydudan gelen sinyallerin birleştirilmesiyle mümkün olabilmektedir.

GPS sistemi ilk önce askeri alanda kullanılmak üzere dizayn edilmiştir. GPS alıcıları 1980de sivil kullanıma açılmoştır.[5]

4.1.1 GPSin Segmentleri:

i) Uzay Segmenti:

Uzay segmenti 24 uyduyu içerir. Uydular dünya üzerinde yüksek yörünge adı verilen bir yörüngede bulunmaktadırlar. Yükseklikte işletilmeleri gönderdikleri sinyallerin daha geniş alanı kapsamasını sağalar. Ayrıca yörüngeleri öyle ayarlanmıştır ki, dünyada ki bir alıcı her an en az 3 tanesini görebilir.

Uydular 12 saatte dünyanın etrafında bir tam dönüş gerçekleştirir. Uydular güneş enerjisi ile çalışmaktadırlar ve eğer enerjide bir kesiklik olması (güneş tutulması vs..) halinde ona güç verecek bataryalara sahiptir. Ayrıca uyduların doğru yörüngede kalmalarını sağlayan küçük itici roketleri vardır.

Her uydu çeşitli frekanslarda düşük güçte radyo sinyalleri yaymaktadır. Sinyaller gözün gördüğü hat boyunca ilerleyebilir. Yani bulutların,camın, plastiğin içinden geçerken binalar, dağlar gibi katı objelerden geçemez.

ii) Kontrol Segmenti:

Herhangi bir uydunun yörüngeden hafifçe kayma ihtimali vardır bu nedenle uyduların yörüngeleri, yükseklikleri, yerleri ve hızları sürekli izlenmektedir Bu işlemi yerine getirmek üzere dünya üzerinde biri master olmak üzere beş kontrol istasyonu vardır. Bu kontrol istasyonlarında uyduların yörünge bilgileri alınmaktadır daha sonra bu bilgiler bir sapma fark edildiği taktirde düzeltme bilgilerinin uydulara gönderildiği master kontrol istasyonuna gönderilir.

iii) Kullanıcı Segenti:

Kullanıcı segmenti GPS alıcısını ve onu kullananı içerir.

4.1.2 GPS in Çalışma Temelleri

i) Konumlanma

GPS alıcısının koordinatı bildirebilmesi için iki bilgiyi bilmesi gerekir: Uydular nerededir( locoion) ve ne kadar uzaklıktadırlar. (distance)

Uyduların yerinin tespiti için, uydulardan alınan sinyaldeki almanac data adı verilen ve yaklaşık olarak uydunu pozisyonunu içeren bilgi kullanılır. Bu bilgi sürekli olarak gönderilir ve GPS alıcısının hafızasında bulunur.

ii) Zaman Bilgisi

GPS alıcısının uyduların kesin pozisyonunu bilmesi yeterli değildir. Aynı zamanda bu uyduların kendisine olan uzaklıklarını da bilmeye ihtiyacı vardır. Ancak bu şekilde dünya üzerinde nerede olduğunu bulabilir. Bunun için oldukça basit bir formül vardır.

Uzaklık=hız*travel time

Yukarıdaki formüle göre uzaklık saptayan GPS, hızı zaten bilmektedir, Bu hız bir radyo dalgası olup ışık hızına eşittir. Yani sinyalin erişme zamanına bakarak uydunun uzaklığı tespit edilir. GPS time of arrival adı verilen bu prensip üzerine çalışır.

Hızı bilen GPSin uzaklık hesabı için travel timeı da saptaması gerekir Uydunun gönderdiği sinyaller de zaman bilgisi de vardır. Böylece alıcı gönderilen sinyalin ne kadar süre sonra kendine ulaştığını anlar.

iii) Konumu Belirleme

GPS alıcısı uyduya ait konum ve uzaklık mesafesini saptadıktan sonra dünya üzerindeki konumunu şu şekilde bulur[6]:

Kilitlendiğimiz bir uydudan konum ve zaman bilgilerini alarak yüz mil uzaklıkta olduğumuzu hesap etmişsek şekil 1 de ki gibi bir çemberin üzerinde olduğumuzu öğrenmiş oluruz.

Şekil 1

Eğer ikinci bir uydudan da lokasyon ve uzaklık bilgileri alınabilinirse Şekil 2de görüldüğü gibi konumumuzu iki noktadan birinde olduğumuzu anlayabiliriz.

Şekil 2

Son olarak üçüncü bir uyduya kilitlenirse tam olarak yerimizi tespit etmiş oluruz. (Şekil 3)

Şekil 3

En az üç uyduya kilitlendiğimiz taktirde konumumuzu enlem ve boylam olarak tespit etmiş oluruz. Eğer dördüncü bir uyduya kilitlenirsek yükseklik bilgimizi de elde ederiz.

GPS Hata Kayakları:

Sivil kullanım için olan GPS alıcıları aşağıda sıralanan sebeplerden kaynaklanarak hatalı sonuçlar verebilir.

İyomosfer ve tromosfer geçikmeleri.: Uydu sinyalleri atmosferden geçerken yavaşlarlar, sistem yaklaşık bir gecikme süresini kabul eder. Bu tabi ki kesin değildir.

Çok yoldan gelen sinyaller: Bu sinyallerin GPSe ulaşmadan önce yüksek binalar veya büyük kayalık alanlara çarpıp oradan yansıyarak gelmesi sebebiyle oluşur. Bu yansıyıp gelen sinyaller hataya sebep olan travel timeı artırır (Şekil 4).

Alıcının zamanlama hatası: GPS alıcılarında kullanılan saat atomic olmadığı zaman, travel time saptanmasında çok küçük hatalara sebep olur.

Görünen uydu sayısı: Alıcı ne kadar çok sayıda uyduya kilitlenebilirse o kadar sonuç verebilir. Binalar, arazi, elektronik arayıcılar veya bazen sık ağaç yaprakları sinyal alınmasını engelliyebilir. Buda pozisyon hatası bazen de hiç pozisyon vermeme hatası oluşturur. Hava ne kadar çok açık olursa sinyal alımı o kadar açık olur. GPS alıcıları bina içlerinde (typically) , su altında veya yeraltında çalışmaz.

Uyduların geometrisi/shading: Bu uydulara ait herhangi bir zaman da verilen relotif pozisyondan kaynaklanan hatalardır. İdeal olan uydu geometrisi, birbirini geniş açıyla gördükleri zaman oluşan geometridir. Zayıf olan geometrik ise uyduların bir çizgi halinde veya sıkışık bir grup halinde oldukları zamandır.

Intentional degradadion of uydu sistemleri: ABDnin askeri sinyallerin Intentional degradadionı seçimlik geçerlilik(selective availability,SA) diye bilinir ve SA askeri yüksek derecede doğruluk sağlayan GPS sinyallerini kullanmasını engellemek amacıyla kurulmuştur. Ve uzaklık bilgisinde birçok hatayı sağlamakla sorumludur.SA 2 mayıs 2000de kapatılmıştır.Ve halen aktif değildir. Yani bu demek oluyor ki GPSden 6-15 metre arası doğruluk bekleyebiliriz.

Diğer taraftan GPS alıcısını Differential GPS alıcısı ile birleştirerek doğruluğu arttırmak mümkündür. DPGS alıcısı yukarıda belirtilen hata kaynaklarını azaltmak amacıyla bir çok kaynak tarafından işletilir.

Şekil 4

4.2 DGPS

Diferansiyel (ayrık) GPS, referans istasyon adı verilen GPS alıcıların belirli yerlere yerleştirilmesiyle çalışırlar. Bu referans istasyonları kendi kesin konumlarını bildikleri için uydu sinyallerindeki gecikmelerini saptayabilirler. Bunu uydudan aldığı sinyallere göre ölçtüğü uzaklık bilgisiyle kendi bildiği pozisyona göre hesapladığı uzaklık bilgisini karşılaştırarak yapar. Bu ölçümle ve hesaplayarak bulduğu uzaklık bilgisi arasındaki fark sonucu diferansiye düzeltme elde edilir.Bu diferansiyel düzeltme bilgisi her uydu için hesaplanıp düzeltme mesajı olarak DGPS alıcılarına gönderilir. Bu diferansiyel doğrulama GPS alıcısını hesaplamalarına uygulanır.Böylece birçok yanılgıdan arınarak doğruluk arttırılmış olur[7]. (Şekil 5)

Şekil 5

INS (Inertial Navigation System)

Ataletsel navigasyon sistemi diye tercüme edebileceğimiz bu sistemde, füze fırlatıldığı andan sonra, accelerometre ve gyroscopelar vasıtasıyla sürekli olarak hareketlerindeki değişiklikleri takip ederek, konumunu hesap etmektedir.

Accelerometreler yani ivmeölçerler ve gyroscopelar sayesinde füzenin kontrol birimi, her an ivmesini saptayabilmektedir. Eğer bir füzenin yatay eksendeki ivmesi sabitse, füzenin herhangi bir andaki hızı, bu ivmeyle o zamana kadar geçen zaman çarpılarak hesaplanabilir. (V=a*t ).Ve yine eğer füzenin hızı sabit olsaydı, alınan mesafe hız ile uçuş zamanının çarpılmasıyla hesaplanabilirdi (x=V*t). Fakat ivme ve dolayısıyla hız sürekli değişiklik göstermektedir. Bu durumda hızı ve alınan mesafeyi hesaplamak için integrasyonlar gereklidir.

Ataletsel navigasyon sisteminde füzeler hareket halindeyken, yukarıda verilen eşitlikleri kullanarak konumunu toplaya toplaya hesap etmektedirler. Örneğin füze ilk fırlatıldığı an (0,0,0) konumunda olsun. Bundan sonra yükseklik, enlem ve boylam boyutlarında aldığı mesafeleri toplayarak konumuna karar verir.

INS sisteminin en önemli avantajlarında biri, herhangi bir dış sinyal veya destekten tamamıyla bağısız olmasından dolayı elektronik engellemelerden etkilenmemeleri veya işlerinin yürümesine engel olunamamasıdır.

INSnin dezavantajı, kendisini doğal yanlışlığıdır. Yani bu konumlama hesaplamalarını yaparken, çok hassas değerler elde edemez. En iyi ataletsel navigasyon sistemi kullanılsa bile bir miktar rastgele sürüklenme oluşmaktadır. Bu onu, bir füzede tek kılavuzluk sistemi olarak kullanılmasını uygunsuz kılmaktadır. Ayrıca bu sapma değeri, toplanarak artan hatalara sebep olur. Füze ne kadar uçarsa hata o kadar büyük olur.

ICBMler ataletsel yön bulma sistemleri ile yönetilir.

4.4 TERCOM(Terrain Countour Matching)

TERCOM (arazi konturlarına uyma) sistemi ile füze aşağı bakan bir radar gibi üzerinde geçtiği arazinin yükseklik bilgisi ölçmekte, buna göre yönlendirilmektedir.

TERCOM kılavuzluk sisteminin altında yatan teknoloji uzun zamandır vardır. TERCOM sistemine sahip bir uçak ilk 1961 de denenmiştir. Fakat bu teknoloji o zamanlar geleceği parlak görülmediği için 1970lere kadar hemen hemen unutulmuştur. 1970ler den sonra küçük ve güçlü bilgisayarların gelişmesiyle TERCOM sistemi yeniden kullanılmaya başlanmıştır.

ICBMler gibi füzeler de ilk önce ataletsel kılavuzluk sistemleri tarafından rehberlik almaktaydı. Fakat en iyi ataletsel yol bulma sistemi kullanıldığı zaman bile, bir miktar rastgele sürüklenme oluşmaktaydı. Örneğin, Tomahavk füzeleri için ölçülen değerlere göre saatte 900 metrelik bir sürüklenme ölçülmüştür. Bu eğer füze bir saat yol alırsa hedefi 900 metre kaçıracağı anlamına gelir. Bu problem tıpkı balistic füzelerde ki gibi, füzenin subsonic hızda ilerlemesinden dolayı katlanarak artmaktadır. Bu sürüklenme probleminin çözümü TERCOM kılavuzluk sisteminin gelişimiyle olmuştur. [8]

TERCOM için ilk gerekli şey yüksek çözünürlüklü uydu fotoğraflarından elektronik haritalar oluşturmaktır. Bu haritalar uydu fotoğrafları ve keşif uçakları ile, füzenin geçeceği arazi boyunca oluşturulur. Bu haritalarda yükseklik bilgileri sayılarla ifade edilir ve sistemin hafızasında bir matrisin hücrelerinde saklanır. Her hücre zeminin sakladığı parçasına ait ortalama bir yükseklik değerini gösterir. Füzenin geçtiği arazini yüksekliği ile, onboard haritadaki yükseklik bilgisini karşılaştırmak için bir radaraltimetre (yükseklik ölçen araç) ile geçtiği zemini tarayarak, yükseklik bilgisini elde eder. Daha sonra bu iki bilgiyi karşılaştırır. Bu karşılaştırmanın sonucu füzenin pozisyonu hakkında bilgi verir ve buna göre kendi ataletsel navigasyon sisteminde (INS) bir düzeltmenin gerekli olup olmadığı kararına varılır. Bu teknik kullanılarak, TERCOM 30-100 metre doğruluğu başarabilir[7].

TERCOM sisteminin verdiği sonuçlara göre rotada bir sapma varsa rota düzeltme gerçekleştirilerek füzenin rotasında devam etmesi sağlanır. Bu işlem uçuş güzergahında defalarca tekrar edilerek, füzenin hiçbir zaman düzeltme gerçekleştiremeyeceği bir hata payına ulaşması engellenmiş olur. Sonuç olarak, füzelerin büyük çoğunluğu hedeflerinin 50 metre yakınına iniş yapar. Körfez savaşında Pentagon füzelerin %86 sının hedeflerini vurabildiğini açıklamıştır. Diğer taraftan INS ile güdümlenen ICBM lerde en yüksek doğruluk yaklaşık 30 metredir.[8]

TERCOM sisteminin başka avantajları da vardır. Bu sistemin yüksek doğrulukta sonuçlar vermesi sonucu, füzenin hedefe doğru yol alırken neredeyse yüzeyi sıyırarak ilerleyebilmesi sağlanır. TERCOM sistemi sayesinde füze, suyun üzerinde 10 metreye kadar alçaktan uçabilmektedir. Bu değer, düz arazi üzerinde 30 metre, dağlık arazide 100 metredir. Bu alçaktan uçabilme avantajına füzenin boyutunun küçük olması ve fark edilebilen ışınımlar yapmaması da eklenirse, füzelerin hedeflerinin çok yakınına gelinceye kadar radarlara yakalanamayacağı açıkça ortaya çıkar. Füze hedefin yanına geldikten sonra hedefini vururken tahrip gücünü arttırmak için tekrar yükselince artık radarlara yakalansa da bu an, düşman savunmasının bir şeyler yapabilmesi için çok geç olur[2].

Son yıllarda, ataletsel yol bulma ve GPS sistemleri de birleştirilerek füzenin hedefini yüksek derecede doğrulukla bulabilmesi mümkün olmuştur. Fakat TERCOM un bu konudaki üstünlüğü, savaş esnasında GPS uydularının kolaylıkla yok edilebilmesi ihtimalinden gelmektedir. GPS uyduları zarar görmesi durumunda füze sadece ataletsel navigasyon sistemine itimat etmek durumunda kalacaktır ki bu sistemin tek başına bir füzenin ihtiyaç duyduğu doğruluğu veremediği yukarıda anlatılmıştır.

Diğer taraftan, en yüksek kapasiteli TERCOM sistemleri bile bir kaç yüz millik uçuş rotası boyunca kontur esleştirmesi yapmak için yeterince belleğe sahip değildir.

Bu nedenle, füze uçuşu boyunca TERCOM yorumları sürekli olarak yapılmamaktadır. Füzeyi bir bölgeden topografyası diğerlerinden farklı başka bir bölgeye daha çok INS sistemi uçurur. Way point fixes adı verilen bu bölgelerde TERCOM okumaları yapılarak füzenin konum bilgisinde gerekli düzeltmeler yapılır. Ayrıca bu way point fixler, füzenin rotasında önceden tahmin edilemeyen değişiklikler yapılması için de kullanılır.

Her waypoint fix için başka bir haritadan faydalanılmaktadır. Bu haritaların her birinde aynı sayıda hücre bulunmaktadır ve ilk waypoint için tüm araziyi kapsayan bir harita kullanılmaktadır. Bu nedenle, hücresindeki ayrıntı da azdır. Hedefe yaklaştıkça ise, daha alt haritalar kullanıldığından bunlardaki veriler çok daha fazla ayrıntı içerir ve doğruluk gittikçe artar.

Ayrıca, TERCOM sitemindeki uygulama zorluğu, kendi kılavuzluk sisteminden çok, dijital haritaların oluşturulmasından kaynaklanmaktadır. TERCOM lu cruisse missilenin etkili olabilmesi için, veri tabanı potansiyel kullanılabilecek her nokta için verileri saklaması gereklidir. Bunun maliyeti ise ABD i tarafından, TERCOM lu bir füzenin donanım maliyetine yaklaştığı hesaplanmıştır. Buna rağmen, ABD, Irakın Kuveyt saldırısında,Tamahawk füzelerinde kullanılması için TERCOM sisteminin verilerini hazırlatmak üzere bir crash programı girişiminde bulunmuştur[8].

4.5 DSMAC(Digital Scene Matching Area Correlator)

Sayısal görüntülemedeki ilerlemelerle füzenin doğruluğunu artırmak için yeni sistemler geliştirilmeye devam edilmektedir. Bunlar bir tanesi de dijital görüntü karşılaştırma ve alan korolater diye adlandırabileceğimiz DSMAC sistemidir. Bu sistemde füzelerin burnuna bir kamera yerleştirilmiştir. Bu kamera DSMAC adı verilen sisteme bağlıdır ve tespit edilen dijital görüntü ile arazi korelasyonunu sağlar. Tercom sistemindeki gibi bunda da sistemin hafızasında saklanacak görüntüler önceden elde edilerek sisteme yüklenmiş olmalıdır. TERCOM sistemine benzerliklerinden dolayı onada ki zorluklar bunda da geçerlidir[7].

Ayrıca DSMAC yöntemi füze hedefe doğru ilerlerken hedef bulmada kullanılan bir yöntemden çok, füzenin terminal evresinde hedefi doğru tespit etmesi için kullandığı bir sistemdir. Tomahawk füzelerinden örnek vermek gerekirse, füze TAO sistemi sayesinde hedefin yakınına geldiğini anlar ve hem hedefi kesin doğrulukla vurmak hem de tahrip gücünü arttırmak için TERCOM sistemini kullanarak alçaktan uçma evresini geride bırakıp, havaya doğru yükselir ve ayrıntılı arama moduna geçer. İşte bu ayrıntılı arama modunda DSMAC sistemini kullanmaktadır. DSMAC ile hedefi bulup kitlenen füze bundan sonra aşağı doğru pike yaparak dalışa geçecektir.

4.6 Gizlenme Teknolojileri (Hayalet Teknolojiler)

Yaygın adı Gizleme Teknolojileri olan, Gözlenebilirliği Zorlaştırıcı Teknolojiler radara yakalanmayı engelleyen ya da en azından bu ihtimali en aza indirmeyi amaçlayan teknolojilerin bir ayağıdır.

Bu teknolojinin en yaygın bilinen örneği Birleşik Devletlerin 1991 Körfez Savaşında kullandığı F-117lerdir. Bu hayalet savaş uçaklarıyla hava korunma sistemine yakalanmadan, Irak hedeflerinin bombalanması mümkün olmuştur.

Burada amaç radarlara yakalanmamak için radar görüş kesitini(RCS-Radar Cross Section) en aza indirmeye çalışmaktır. Bunu gerçekleştirmek için;

Gelişmiş geometrik dizayn teknolojileri,

Materyal teknolojileri

kullanılır[7].

Geleneksel aerodinamik gövdelerin yuvarlatılmış yüzey kesimleri, radar dalgalarını her açıdan yansıtan ve radar operatörlerine açık sinyaller veren izotropik dağıtıcılar gibi davranır. Kanatlardaki yatık yüzeyler ve kuyruk bölgeleri de radar sinyallerini geldikleri kaynağa aynı şekilde geri yansıtırlar.

Hayalet uçakların gövde iskeletleri; bir dizi yayvan levha ile dizayn edilmiştir. Levhaların hiçbiri aynı düzlemde değildir ve herbirinin gövdeye göre duruş yönü farklıdır. Bu prizmatik şekil ile cismin radar tarafından tespit edilmesi durumunda, sadece bir yüzeyin direkt olarak radar ışınlarını yansıtması amaçlanmıştır. Böyle bir dizaynla, cismin radar görüş kesiti gerçekteki fiziksel boyutundan çok daha küçük olmaktadır.

Dizayn teknolojilerinin yanında, kullanılan materyal teknolojileri ile de radara yakalanma oranı düşürülebilmektedir. Radar Emici Materyaller(Radar Absorbing Materials(RAM)) ,radar dalgalarını çok az bir yansıtma dışında geçiren hafif ametalik bileşikler ve geri dönüştürülmüş polimerler, radar dalgalarını tekrar radar alıcılarına döndürmeyip cismin kendi içinde yansımasını sağlayan balmumu(honeycombed) materyaller kullanılararak hayalet uçaklar oluşturulur.

Ayrıca motordan dolayı oluşan sıcaklık dahi çeşitli yöntemlerle saklanabilmektedir.

Tüm bu tekniklerin çarpıcı sonuçlarına bir örnek vermek gerekirse; geleneksel bir savaş uçağı, 6metrekarelik bir radar görüş kesitine(RCS) sahipken, ebat olarak ondan daha büyük olan fakat son teknolojiler kullanılarak dizayn edilen bir B-2B vurucu uçağı sadece 0.75 metrekarelik radar görüş kesiti (RCS) vermektedir.

Güdümlü füzeler gibi küçük nesnelerde kullanılan gizleme teknolojileri ile bu nesneler radarlarda tamamen görünmez kılınabilmektedir. 1970lerde o zamanlardaki gözlenebilirliği zorlaştırıcı teknolojilerden yararlanılarak dizayn edilen Tomahawk ALCM, 0.05 metrekarelik radar görüş kesitine (RCS) sahipken, US AGM-129A gibi son teknolojilerle üretilen hayalet güdümlü füzeler, çok daha düşük radar görüş kesitine (RCS) sahiptir. Karşılaştırma yapılabilmesi için bir örnek vermek gerekirse, uçan bir kuş 0.01 metrekarelik radar görüş kesitine (RCS) sahiptir.

Gizleme teknolojilerinin, güdümlü füzelere katkısı, farkedilme ve durdurulma olasılıklarını düşürmek olmuştur. Füzenin gücü, hedefi tespit etme ve hedefe kilitlenme işlemlerindeki başarıları kadar kendini radarlardan gizleyebilme yeteneklerine de bağlıdır. [7]

5. Havadan Havaya Atılan Füzelerde Güdümleme

Havadan havaya füzeler iki ana sınıfta toplanırlar :

Isı (infrared) güdümlü füzeler

Radar başlıklı füzeler

Radar başlıklı füzeler de iki gruba ayrılır :

2.1. Yarı aktif radar başlıklı füzeler

2.2. Tam aktif radar güdümlü füzeler

Günümüz uçakları jet motoru (turbojet veya turbofan) veya jet-pervane motoru (turboprop) kullanmaktadırlar. Bu motorlar egzostlarından çok yüksek ısıda egzost gazı çıkarırlar. Isı güdümlü füzeler bu temel üzerine geliştirilmişlerdir. Bu füzelerin ucunda bir mercek ve optik okuyucu vardır. Optik okuyucu füzeyi yönlendiren bilgisayara bağlıdır. Jet uçağı önde giden düşman uçağını kendi radarında yakalar ve radar uygun atış durumunu belirliyebilmek için hedefe kilitlenir. Uygun menzile ve açıya gelinince füze fırlatılır. Bu andan itibaren mercek ve optik okuyucu vasıtasıyla sıcak egzostu yakalıyarak uçağın egzostuna yönelirler. Modern uçaklar arkalarındaki uçakların radar kilitlenmelerini algılarlar ve bu durumda ani manevralara yönelirler. Eğer atılan füze ısı güdümlü (infrared guided) ise “chaff” tabir ettikleri yoğun duman bombası atarak ısı kaynağını kamufle etmeye çalışırlar.

Radar başlıklı füzelerde de füzenin fırlatılması aynen yukarıda olduğu gibi uçağın radarına bağlıdır. Yarı aktif füzeler yolun yarısına kadar uçağın radarına bağlı kalır ve uçak radarı onu yönlendirir. Tam aktif radarlı füzelerde ise füzenin radarı fırlatmadan hemen sonra devreye girer. Bu nedenle tam aktif radar başlıklı füzeler “fire-and-forget” yani “at ve unut” tabir edilir (diğerinde ise ana uçağın bir süre daha roketi takip etmesi gerekmektedir). Modern uçaklar arkadaki uçağın radar kilitlemesini algıladığı gibi kendine atılan füzenin cinsini de belirler. Yukarıda belirtildiği gibi eğer füze ısı güdümlü ise “chaff”, radar güdümlü ise “flare” fırlatarak kendini korumaya çalışır. “Flare”, füze radarını aldatmaya yarayan, folyoya benzeyen parlak metal levhalardır. Isı güdümlü füzeler yüksek irtifalarda hassasiyetlerini kaybederler. Radar güdümlü olanlar ise deniz seviyesine yakın yerlerde daha az hassasdırlar. Bu nedenle her iki sistem birbirinin tamamlayıcısıdır.

Ayrıca şuan günümüzde dördüncü nesil diyebileceğimiz havadan-havaya atılan çok gelişmiş füzeler mevcuttur bu dördüncü nesil füzeler tarayıcı olarak kızılötesi başlık kullanırlar. Bu sayede hedefteki uçağı bir ateş topu olarak değil, tüm hatları ile net bir şekilde ayırt eder. Böylelikle uçaktan atılan saptırıcıları fark edip bunlara yönelmezler. Buna ek olarak, uçağın pilot kabinini bile ayırt ederek uçağı buradan vurmaya çalışır. Çünkü uçak yapımında oldukça mukavim malzemeler kullanılması gittikçe artmıştır ve füzelerin tahrip güçleri bazen uçakları saf dışı etmeye yeterli olmayabilir. Bu durumda amaç en pilot kabininden uçağı vurarak pilotu saf dışı etmek olmuştur. Bu neslin tek temsilcisi İsrail2in Python füzesidir. Bu füze, sahip olduğu göz ile önündeki alanı 180derece tarayabilmektedir. Buda uçağa kaçış şansı vermemektedir. Ayrıca, resim işlemcisi ile her tür saptırıcıyı ayırdedip, uçağa kilitli kalmayı sürdürebilmektedir. [9]

6. Sonuç:

Günümüzde, teknoloji, ülkelerin savunma güçlerinin değerlendirilmesinde çok önemli bir faktör olmuştur. Bir ülkenin askeri gücünü büyük ölçüde bu teknolojinin kullanıldığı etkili silahlar ve bunlara karşı oluşturulan savunma sistemleri oluşturmaktadır. Bu noktada günümüzün en etkili silahlarının başında gelen füzeler ve bunları akıllı ve yüksek tahripli silahlar haline getiren güdümleme sistemleri büyük önem kazanmaktadır. Bu sektör, her geçen gün daha gelişmiş sistemler üreten ve yapılabilecekler konusunda sınır tanımayan bir sektördür. Adeta ülkeler arasında bu sistemlerle güç gösterisi yapılarak sıcak savaşlara girmeden galibiyetler kazanılmaktadır.

Neticede, 21. yy bir ülkenin bu sistemlere sahip olmasını gerektirir. Konu ülke savunması olduğuna göre bu sistemler milli teknoloji ile gerçekleştirilmelidir. Yani her ülke, kendi %100 yerli füze sistemlerini üretebilmek için füze güdümleme sistemleri konusuna gereken önemi göstermelidir.

Kullanılan Kısaltmalar:

DGPS: Differential Global possitioning system

DSMAC: Digital Scene Matching Area Correlation

GPS: Global Possitioning System

ICBM: InterContinental Balistic Missile

INS: Inertial Navigation System

RAM: Radar Absorbing Materials

RCS: Radar Cross Section

TERCOM: Terrain Contour Matching

TOA: Time of Arrival

KAYNAKLAR:

[1] Sevgi, Levent 11 Eylül 2001değişen Dünyada Elektronik Savaşlar, Bilgi Güvencesi Ve Savuma

[2] Sevel, M. Haluk Cruise Füzeleri http://www.tayyareci.com/makaleler/cruise.asp

[3] {Guidance and Control http://www.fas.org/man/dod-101/navy/docs/fun/parts15.htm

[4] An Oveerview on Cruise Missile http://www.cdiss.org/overview.htm

[5] GPS Guide for Beginners http://www.garmin.com/about/GPS/manual.htm

[6] Brain, Marshall & Hariss, Tom How GPS Receiver work http://howstaffworks.lycoszone.com/gps.htm

[7] Techonology in Detail http://www.cdiss.org/cmtech2.htm

[8] Hannry, Tom Cruise Missile Guidance systems http://peaple.virginia.edu/~ten9y/Essays/Cruise.htm

[9] Öztürk, Remzi 4.Nesil Füzler http://tayyareci.com/makaleler/4nesilaam.asp

Yorum ekle 12 Temmuz 2007

Fonksiyonlar………1

FONKSİYONLAR………1

Bir dükkan tanesi 8$ dan çimento torbası temin ediyor.

Satın alınan çimento torbaları =x

Toplam maliyet(dolar olarak) =y kullanın.

Yukarıdaki bilgilerden yararlanarak aşağıdaki soruları cevaplayınız.

y yi x cinsinden veren bir formül yazınız…………………………

x ile y arasındaki doğru ilişkiyi yuvarlak içine alarak işaretleyiniz.

x artarsa, y artar/azalır

x eşit miktarlarda artarsa, y artan/eşit/azalan miktarlarda artar/azalır.

x büyük olduğu zaman, y büyük küçük tür.

x küçük olduğu zaman, y büyük küçüktür.

xin iki katı alındığında, y aşağıdakilerden hangisindeki gibi değişir. (doğru şıkkı işaretleyiniz.)

İki katı alınır

yarısı alınır

4 le çarpılır

8 le çarpılır

dörtte birle çarpılır

bunların hiç birisi

Yorum ekle 12 Temmuz 2007

Bini Aşkın Buluş Yapan, Bu Arada Elektrik Ampulünü Fonografi Ve Film Göster

Bini aşkın buluş yapan, bu arada elektrik ampulünü fonografi ve film gösterme makinelerini geliştiren Amerikalı mucit.

Yedi yaşındayken ailesi ile birlikte Michigandaki Port Hurona yerleşen Edison ilk öğretimine burada başladıysa da yaklaşık üç ay sonra algılamasının yavaşlığı nedeniyle okuldan uzaklaştırıldı. Bundan sonraki üç yıl boyunca özel öğretmenlerle eğitildi.

İlk Deneyleri Ve Buluşları:

Son derece meraklı ve yaratıcı kişiliğe sahip bir çocuk olan Edison, 10 yaşına geldiğinde kendisini fizik ve kimya kitaplarına verdi ve bu arada evlerinin kilerinde bir kimya laboratuvarı kurdu. Özellikle kimya deneylerine ve Volta kaplarından elektrik akımı elde etmeyi yönelik araştırmalara ilgi duydu; bir süre sonra kendi başına bir telgraf aygıtı yaptı ve Mors alfabesini öğrendi. O günlerde geçirdiği bir hastalık nedeniyle kulakları ağır işitmeye başladı.

1878de William Wallaceın yaptığı 500 mum gücündeki ark lambasından etkilenen Edison , bundan daha güvenli olan ve daha ucuz bir yötemle çalışan yeni bir elektrik lambasını geliştirme çalışmasına girişti. Bu amaçla açtığı bir kampanyanın yardımıyla önde gelen işadamlarının parasal desteğini sağladı ve Edison Electric Light Companyyi kurdu. Oksijenle yanan elektrik arkı yerine, havası boşaltılmış bir ortamda ışık yayan ve düşük akımla çalışan bir ampul yapmayı tasarlıyordu. Bu amaçla, 14ay boyunca filaman olarak kullanabileceği bir metal tel yapmaya uğraştı .Sonunda 21 Ekim 1879da, özel, yüksek gerilimli elektrik üreteçlerinden elde ettiği akımla çalışan, karbon filamanlı elektrik ampulünü halka tanıttı.

Sonraki yıllarında Edison, burada laboratuvarının 10 katı kadar bir laboratuvar açtı.

İki kez evlenen Edisonun 6 çocuğu oldu. Yaşamının sonuna kadar yeni buluşlar yapmaya devam etti.Geriye çığır açıcı buluşlarını yanı sıra, gözlemleriyle dolu 3.400 not defteri bıraktı.

Amaç:Ampulden yararlanarak bir tost makinesi yapıp ışık enerjisinin ısı enerjisine dönüştüğünü görebilmek.

Araçlar:

İletken tel

İçi derin olan bir kutu

4 ampul

4 duy

1 priz

1 dilim ekmek

Mukavva

Yapılışı:

Mukavvayı kutunun içine tam girecek şekilde kesip ampulün tırtıklı yerinin girebileceği şekilde mukavvayı delin. Sonra ampullerin o deliklerin içine doğru koyup duyları iletken tellere bağlayın. Arkasından duyları ampullere koyup kutunun aşağısından küçük bir delik açın ve oradan duya bağlanmış iletken telleri kutuya açılmış delikten sokun ve telleri prize bağlayın. Sonra prizi fişe sokun ve ekmeği ampullaerin arasına koyun. Yaklaşık bir dakika sonra prizden çekin ve ekmeğin kızardığını görebilirsiniz.

Yorum ekle 12 Temmuz 2007

Özlem Güran 19913813

Özlem Güran 19913813

İŞ MODELİ : Virtual Community ( Sanal Topluluklar)

Örnek Site : http://club.superonline.com

Sanal Topluluklar : İnternet üzerinde birbirleri ile interaktif iletişim kurmak için biraraya gelen kullanıcıların oluşturduğu topluluklara sanal topluluklar denir.

Club.superonline.com : Tüm dünyada Türkçe konuşan internet kullanıcılarını kendileri ile aynı ortak zevkleri paylaşan diğer kullanıcılar ile web üzerinde buluşturmayı amaç edinmiş olan club.superonline.com, ileride tüm türkçe internet kullanıcılarının tek adresi olmayı hedeflemektedir.

Modelin Avantajları : Sanal gruplar sayesinde internet kullanıcıları kendileri ile ortak ilgi alanlarına sahip olan tüm dünya üzerindeki diğer kullanıcılar ile interaktif ortamda bilgi, fikir alışverişinde bulunabilmekte ve ilgi duyduğu alanda (alanlarda) daha çok bilgi sahibi olma şansına erişmektedir. World cluba üye olan her kullanıcıya kendisini diğer kullanıcılara tanıtabilecek bir üye sayfası ve bir posta kutusu verilmektedir. Kullanıcılar, diğer üyeler arasında araştırma yapma, online olan üyeleri listeleme, kendisini arkadaş listelerine alan diğer kullanıcılar hakkında bilgi alma şansına sahiptir. Ayrıca site kullanıcılarına kısa zamanda bir forum alanı sunacaktır.

Modelin Dezavantajları : Sanal topluluğa üye olabilmek için ayrı bir form doldurmak gerekmemektedir. Superonlinea abone olan tüm kullanıcılar sahip oldukları şifreler ile bu hizmetten yararlanabilmektedirler. Sanal topluluklara üye olmak isteyen kişilere superonline abonelik formu haricinde bir form doldurtmak ve bu formda ilgi alanlarını daha detaylı olarak belirlemek daha iyi olacaktır.

Modelin Puanı : 9/10

İŞ MODELİ : Virtual Storefront ( Sanal Mağaza)

Örnek Site : http://www.sanalmagaza.com.tr

Sanal Mağaza : Mal ve hizmetleri fiziksel ortamlar (mağazalar) yerine internet üzerinden online olarak satan ve satılan mal ile hizmetlerin dağıtımını geleneksel dağıtım kanalları ile yapan iş modelleridir.

Sanalmagaza.com.tr : Sanalmagaza.com.tr internet üzerinden çeşitli ürünlerin satışını yapan ve satın alınan ürünleri siteye üye olurken doldurulan formdaki adrese göre müşterilerine ulşatıran bir sitedir. Site kullanıcıları çeşitli indirimlerden yararlanabilir, detaylı ürün araması yapabilmektedir.

Modelin avantajları : Bu model sayesinde satış maliyetlerinde bir azalma görülür. Aracılar ortadan kaldırılır. Ayrıca bilgi ve iletişim maliyetlerinde düşüş olur. Web üzerinden yapılan alışlar, fiziksel ortamlarda yapılan alışlar ile karşılaştırıldığında daha kısa sürede gerçekleşir. Örnek sitenin kullanımı gayet kolaydır. Ürünler çeşitli gruplar elektronik,müzik, sağlık,vs.- halinde müşterinin beğenisine sunulmuştur. Müsteri istediği ürün üzerinde tıklayarak ürünün büyütülmüş fotoğrafını ve ürünle ilgili özelliklere ulaşabilmektedir. Ayrıca birden çok ürün satın almak istyen müşteri bir ürün sepeti oluşturma şansına da sahiptir. Ürün yelpazesi çok geniş olan sitede tüm gelir seviyesine hitap eden (örn: cross kalem 284 milyon/ scrikss kalem 19 milyon) ürünler bulunmaktadır. Ayrıca site tüm ürünlerinin üretici firmalarının garantisi altında olduğunu belirtmektedir.

Modelin Dezavantajları : Sanal alışverişlerde dikkat edilmesi gereken en önemli nokta güvenliktir. Site tüm dünyada da kullanılan SSL (secure socket layer) ile kullanıcı bilgilerinin gizliliğini sağladığını belirtmiştir. Ancak bu bilgi dışında güvenlik ile ilgili bir bilgi bulunmamaktadır. Ayrıca sanal alışverişlerde malın kalitesini anlamak fiziksel ortamlarda yapılan alışverişler kadar kolay olmamaktadır.

Modelin Puanı : 7/10

İŞ MODELİ : Portal

Örnek Site : http://www.ntvmsnbc.com

Portal : Çok geniş içerik ve on-line hizmetleri içerisinde bulunduran web sitelerine portal denir. Portalları içeriklerine göre iki sınıfta toplanır. Dikey portal; belirli bir içerikte hizmet sunan portallardır. Yatay portal; genel anlamda tüm kullanıcıları hedefleyen ve buna göre içerk bulunduran portallardır.

Ntvmsnbc.com : Türkiyenin haber portal olarak görev yapan ntvmsnbc.comda değişik konulardaki kaliteli haberlere ulaşılabilmekte, site içinde istenilen konularda arama yapılabilmekte, açık hat hizmeti ile kullanıcılar görüşlerini bildirebilmekte ve çeşitli konularda NTVye sorular sorabilmektedir.

Modelin Avantajları : İnternet üzerinde bilgi akışının son derece arttığı günümüzde çeşitli içerik ve bilgileri bir araya toplayan portallar bir ihtiyaç haline gelmektedir. Ntvmsnbc.com Türkiyenin haber portalı olarak çalışmaktadır. Sağlıktan ekonomiye, teknolojiden dünya haberlerine kadar çok geniş bir yelpazede haberleri kullanıcıları ile paylaşmaktadır. Sitede ayrıca ingilizce haberlerde yer almaktadır. Sitede hızlı haber taramak için gel üstüne bak hepsine adında yeni bir hizmet sunulmaktadır. Bu sistem sayesinde kullanıcı bulunduğu sayfadan çıkmadan tüm haber başlıklarını bir kerede görebilmektedir. Bu sistemi kullanmak isteyen kullanıcıların sadece bir kereye mahsus olmak üzere sistemin çalışması için gerekli olan yazılımı indirmesi gerekmektedir. Bu sistemin kullanım tercihinin kullanıcıya bırakılması site için bir artı yön olmuştur. Bu sistemi kullanmak istemeyen kullanıcı eski kullanma şekli ile siteyi rahatlıkla dolaşabilmektedir.m ayrıca site çok sık olarak güncellenmekte ve gelişen önemli olaylar kullanıcılar ile çok kısa sürede paylaşılabilmektedir. Site çok çeşitli alanlarda sunduğu kaliteli haberlerle ve kolay kullanımı sayesinde çok güzel bir portal örneğidir.

Modelin Dezavantajları : Gerek portalların gerekse Ntvmsnbc.comun kullanıcıya bir dezavantaj getirmediğini düşünüyorum.

Modelin Puanı : 10/10

İŞ MODELİ : Auction (Açık Arttırma)

Örnek Site : http://www.gittigidiyor.com

Açık Arttırma : Belirli bir süre içinde müzayedede satışa çıkarılan malı alma hakkına sahip olmak için taraflardan biri bir fiyat verir ve diğer taraflar rekabet etmesi olayına açık arttırma denir. Bu hizmeti internet üzerinden sağlayan çeşitli siteler vardır.

Gittigidiyor.com : Sitede geniş bir ürün yelpazesinde çok çeşitli (7500e yakın) ürün açık arttırma yolu ile satılmaktadır. Site alım-satım işlemlerinin kolayca yapabilmesi için siteye girişte bu işlemler hakkında link vererek kullanıcıyı bilgilendirmektedir.

Modelin Avantajları : Mal ya da hizmetini satan kurum, kuruluş ya da kişi için çok avantajlı bir yöntemdir, açık arttırmalar sayesinde satıcılar mallarını yüksek fiyatlardan satma şansına sahip olur. Alıcılar ise aynı kategoriye ait değişik ürünler arasından istediği ürünü seçme şansına sahiptir. Gittigidiyor.comda ürünlerin sergilendiği vitrin bölümleri bulunmaktadır. Vitrine koyulmayan ürünlerin üzerine tıklandığında fotoğrafını görmek ve hakkında bilgi almak mümkündür. Site kullanıcıalrına çeşitli koleksiyon ürünleri de sunmaktadır. Ayrıca sitede hemen al adı altında bir hizmet sunmaktadır. Bu sistem hem alıcılara hem satıcılara çeşitli avantajlar sağlamaktadır. (açık arttırma süresini beklemeden ürünü satın almak, satıcının ürününü hızlı bir şekilde satması vs.) Açık arttırma sonrası alıcı ve satıcı arasında para-ürün takası sırasında oluşabilecek problemler sitenin sunduğu güvenli ticaret yöntemi sayesinde aşılmaktadır.

Modelin Dezavantajları : Açık arttırmalar sırasında oluşabilecek hileli ürün satımı, açık arttırmalar sonrasında oluşacak para ve ürünlerin alıcı ve satıcılar tarafından takas edilmesi aşamasında oluşacak anlaşmazlıklar bu modelin dezavantajlarıdır. Ancak gittigidiyor.com tüm bu sıkıntıların üstesinden gelmek için çeşitli yollar kulanmaktadır. Ürün hilelerinin siteye bildirilmesi ve gerektiği durumlarda ürün iadesinin sağlanması ve da güvenli ticaret uygulamaları bu sitenin uyguladığı başarılı hizmetlerdir.

Modelin puanı : 9/10

İŞ MODELİ : Reverse Auction (Açık eksiltme)

Örnek site : -

Açık eksiltme : Alıcıların ihtiyaç duydukları mal veya hizmetleri tedarikçilere bildirmesi ile yapılan müzayede şeklidir. Teklif edilen fiyatlar süre ilerledikçe düşer, bu da alıcıların somut bilgiye dayanan stratejik kararlar vermelerini sağlayarak bir malın gerçek piyasa değerinden alınmasını mümkün kılar.

Modelin Avantajları : Açık eksiltmeler kullanılarak mailyetler düşürülebilir, değer artışı ve verimlililik artışı sağlanır. Açık eksiltme, işi ihale ortamına taşıyarak satıcılar arasında rekabet ortamı oluşturur. Böylece alıcının piyasada mevcut en uygun fiyatları keşfetmesi ve elde etmesi mümkün olur.Açık eksiltmeler alıcıların mevcut satıcı tabanlarının dışında yeni ve daha iyi tedarik kaynakları bulmalarını mümkün kılarlar. Açık eksiltmeler, tek bir kaynak temini için gereken süreyi azaltıp personele diğer işlerini de yapması için zaman bırakarak satınalma prosesini hızlandırırlar.

Modelin Dezavantajları : Bu modelin alıcıalr açısından bir dezavantajı yoktur. Satıcıların önceden kendisinden mal veya hizmet alan alıcılarına ürün satmak için diğer satıcılar ile rekabet etmek durumunda kalmaları da bu modelin -satıcılar açısından bakıldığında- dezavantajı olarak gösterilebilir.

İŞ MODELİ : Online Service Provider (Çevrimiçi Servis Sağlayıcı)

Örnek Site : http://www.netas.com.tr

Online Servis Sağlayıcı : Donanım ve yazılım kullanıcıalrı için servis ve destek sağlayan sitelerdir.

Netas.com.tr : Nortel Networks ile bir ortaklık çerçevesinde çalışmaktadır. Nortel Networks Nortel Networks servis sağlayıcılar ve şirketler için ağ ve iletişim çözümleri ile altyapı alanında bir dünya lideridir. Netaşda bu tecrübelerden yararlanarak bilgi üreten, geliştiren ve bilgiyi kullanmada en üst düzeye erişmiş bir Türkiye için çalışmaktadır.

Modelin Avantajları : Sitede yer alan hizmetler arasında teknoloji alanlarında altyapı sağlama (uzak meafeli optik ağlar, Ip tabanlı ses iletimi), dünya çapında altyapı gelişmelerinden haberler sunma, servis sağlayıcı çözümler sunma yer almaktadır. Model, bilgisayar kullanıcılarına yazılım ve donanım desteğini online olarak sağlamakta ve kullanıcıların bu konularda karşılaşabilecekleri problemlere çözüm getirmektedir.

Modelin Dezavantajları : Bu iş modelinde ortaya çıkabilecek en önemli problem şudur; kullanıcılar mevcut olan sorunları veya ihtiyaçlarını doğru olarak tespit edemezlerse, sağlanacak yazılım veya donanım servisleri,desteği tam olarak başarıya ulaşamayacaktır.

Modelin Puanı : 7/10

İŞ MODELİ : Content Provider ( İçerik Sağlayıcı)

Örnek Site : http://www.rozika.com

İçerik Sağlayıcı : Internet sitelerinin içinde bulunan metin, resim, vs unsurların tümüne içerik denilmektedir. Günümüzde tıptan edebiyata, finanstan sinemaya, yani insanların iş yapmak için veya eğlence için ihtiyaç duyacağı içerikleri üretmek ve sürekli güncellemeyi iş edinen şirketler oluşmuştur. İnternet üzerinden içerik sağlayan bu tip şirketlere içerik sağlaycılar denir.

Rozika.com : Rozika.com kendisini internet ve teknoloji sitesi olarak tanımlamaktadır. Site; internet hakkında, son çıkan yazılımlar hakkında kullanıcıalrına bilgiler sunmaktadır.

Modelin Avantajları : Bu modeli tercih eden firmalar ya sitelerine aldıkları reklamlar ile ya da sağladıkları içerikler karşılığı ücret alarak kar elde edebilirler. Bu modelin kullanıcılar açısından avantajı ise web üzerinden son derece kaliteli bilgilere hızlı, kolay erişebilmeleridir. Rozika.com internet, bilgisayar hakkında en basit düzeyden en üst düzeye kadar olan çeşitli kademelerde dersleri kullanıcılarının hizmetine sunmaktadır. Bu konular dışında MP3, DVD/VCD, MS Office hakkında çeşitli makaleleri kullanıcılarına sunmaktadır.

Modelin Dezavantajları : İçerik sağlayıcılardan elde edilen içeriklerin doğruluğu konusunda bir sıkıntı çıkabilir. Kullanıcılar bu sıkıntılar ile karşılaşmamak ve ihtiyaçları olan içeriklere hızlı, doğru bir şekilde ulaşabilmek için bellli bir altyapısı olan ve güvenilir bulduğu içerik sağlayıcıları kullanmalıdır. Rozika.comun derslerinden daha önce yararlanmıştım. Bu derslerde karşılaştığım tek sıkıntı bir tek konu hakkındaki derslerin farklı başlıklar altında bulunması ve bu derslere farklı linkler ile ulaşabilmem olmuştu. Rozika.com aynı içerikteki derleri tek bir başlık altında toplarsa kullanıcıya kullanım kolaylığı sağlamış olur.

Modelin Puanı : 7/10

İŞ MODELİ : Aggregator (Toplayıcı)

Örnek Site : http://www.ideefixe.com/kitap

Aggregator : Belirli bir ürünü satın almak isteyen bir grup insanın siteye üye olması ve satıcıların bu gruplara belli oranlarda indirim yapmasıdır.

ideefixe.com/kitap : Bu model tüm sitede değil sadece kitap satışı konusunda uygulanmaktadır. Site kullanıcıalrına çeşitli indirim imkanları sunmakta,kampanyalar yapmaktadır. ideefixe kullanıcıları için kitapların fiyatlarını dışarıdaki fiyatlardan düşük tutmuştur.

Modelin Avantajları : Bu modeli uygulayan işletmeler çoğunlukla gerçek piyasaya göre oldukça indirimli bir sabit fiyat uygulamaktadırlar. Bu uygulama müşteriler için büyük bir avantajdır. Ayrıca bu modeli kullanan işletmeler müşterileri ile yakından ilgilenirler, alışveriş sırasında yardım ederler ve müşterileri ürünler hakkında bilgilendirirler. ideefixe.com, müşterilerine erken uyarı servisi adı altında bir uygulama sunmaktadır. Bu uygulama ile müşteriler sevdikleri yazarların eserleri, sevdikleri kitaplar hakkında e-mail yolu ile önceden bilgilendirilmektedir. Ayrıca sitede çok değişik konularda çeşitli kitaplar hakkında bilgiler, editörün kitaplar hakkındaki yorumları bulunmaktadır. Bu sitede en çok hoşuma giden uygulama ise sahaftan internet üzerinden ikinci el kitap alam olanağı sağlanmasıdır.

Modelin Dezavantajları : Gruplar hlinde siteye üye olan kullanıcılar yüksek miktarda ürün talepleri olduğu zaman üreticilerden yada satıcıdan indirim talep ederler. Bu tanımdan yola çıkıp örnek site incelendiğinde ideefixe.comun grup olarak üye olan kullanıcılar için sağladığı ek hizmetler hakkında bir bilgiye ulaşılamamaktadır. Ancak Türkiyede bu modeli kısmen de olsa hayata geçirebilmiş olan site ideefixe.comdur.

Modelin Puanı : 7/10

İŞ MODELİ : Marketplace Communicator (Pazaryeri yoğunlaştırıcı)

Örnek Site : http://www.shopport.com

Pazaryeri Yoğunlaştırıcı : Çok sayıda tedarikçiden ürün ve servis hakkındaki bilgileri tek bir merkezi noktada yoğunlaştıran iş modelleridir. Alıcılar arama, fiyat karşılaştırması yapabilirler ve istekleri doğrultusunda satın alma işlemini gerçekleştirebilirler.

Shopport.com : Türkiye ‘nin ilk karşılaştırmalı alışveriş sitesi olan Shopport, Turkport tarafından geliştirilmiştir. Sitenin temel amacı; kullanıcıya, satın almak istediği ürünün farklı sanal mağazalardaki fiyat/teslimat bilgilerini bir arada görüntüleyerek değişebilen satış koşullarını karşılaştırma imkanı sunmaktır.

Modelin Avantajları : Bu modelde farklı üreticilerin ürün veya servisleri hakkındaki bilgiler tek bir merkezden kullanıcıya sunulması sayesinde kullanıcı ürünlerle ilgili istediği bilgilere ulaşmak için değişik web sitelerine girmesi gerekmemektedir. Bu durum da kullanıcıya zaman açısından bir aantaj sağlamaktadır. Shopport.com farklı sanal mağazaların fiyat, ürün ve teslimat bilgilerini bünyesinde barındırmaktadır. Bu sayede kullanıcılar ilgilendiği ürünler için sanal mağazaları teker teker dolaşmak zorunda kalmamaktadır. Shopport bu işlemi kullanıcı adına yapıp ve tüm sonuçları “Karşılaştırma Tablosu” içinde bir arada görüntülemektedir. Shopport’ta yer alan ürünler kategori ve alt kategorilere ayrılmış dıurumdadır. Kullanıcılar isteklerine göre arama motorundan ilgilenilen kategoride bir ürün aratabiliyor, isterlerse de kategori menülerinden ilerleyerek istedikleri ürüne ulaşabilmektedirler. Kullanıcı seçtiği ürünün Shopport altındaki tüm mağazalardaki teslimat ücreti, teslimat süresi, teslimat şirketi, teslimat detayları ve birim fiyat bilgilerini bir tablo halinde görebilmektedir. Shopport’un en önemli özelliklerinden biri de her sayfada sayfanın sağında yer alan İpucu bölümüdür. Yapılan işlemin özelliğine ya da girilen kategoriye göre ipucu her adımda güncellenmektedir. Kullanıcının o anda aklına gelebilecek sorulara bu alandan doğrudan yanıt verilmektedir.

Modelin Dezavantajları : Bu modeli kullanan kullanıcılar istekleri doğrultusunda satın alma işlemlerini de site üzerinden tamamlayabilmelidirler. Ancak shopport.com üzerinden doğrudan ürün satılmamakta sadece farklı e-ticaret sitlerinin üerünlerinin karşılaştırılması müşterilere sunulmaktadır.

Modelin Puanı : 8/10

Sitenin örnek görüntüsünü koyamadım, çünkü site yeniden yapılandırılmaktaymış.

İŞ MODELİ : Information Broker (Bilgi Simsarı)

Örnek Site : http://www.bilgisayarmarket.com

Bilgi Simsarı :Kullanıcıya ürün, fiyat ve elde edilebililik bilgileri sağlayan iş modeli.

Bilgisayarmarket.com : Site değişik konularda değişik marka ürünler ve ürünlerin fiyatlarını kullanıcının hizmetine sunmaktadır. Site üzerinden alım yapılabilmektedir.

Modelin Avantajları : Kullanıcılar istedikleri konudaki ürünleri ve fiyatlarını liste halinde görebilirler. Fiaytları ve değişik markadaki ürünleri karşılaştırma şansına sahip olan kullanıcılar istek ve ihtiyaçlarına uygun ürünleri seçebilirler. Bilgisayarmarket.com bu modelin tüm özelliklerini en iyi şekilde yansıtmaktadır.

Modelin Dezavantajları : Bu modelin ve örnek sitenin herahngi bir dezavantajı olduğunu düşünmüyorum.

Modelin Puanı : 9/10

İŞ MODELİ : Online exchange ( Çevrimiçi Borsa)

Örnek Site : http://www.acar.com.tr

Hareket Komisyoncusu : Çok sayıda satın alıcının çok sayıda satıcıdan “teklif sorma-teklif alma” sistemi ile satın alabilmesini sağlayan iş modelidir.

Acar.com.tr : Site online işlem, onlne EFT hizmetleri ve çeşitli konularda araştırmalar sunmaktadır.

Modelin Avantajları : Kullanıcılar sitede yer alan araştırma raporlarını inceleyerek uzun dönemde alacakları kararlar için fikir sahibi olabilirler. Ayrıca güncel olarak yapılan seans yorumları, hisse senedi piyasalarındaki iniş-çıkışların detaylı olarak açıklanması da kullanıcıların alacağı günlük kararlarına destek sağlamaktadır. Ayrıaca kullanıcıların online işlem yapabilme şansları da bulunmaktadır.

Modelin Dezavantajları : Bu model sayesinde kullanıcılar para piyasalarındaki hareketleri gözlemleme imkanına erişmektedir. Ayrıca sitenin kullanıcılar için sunduğu hizmetlerin kaliteli, güncel ve kolay erişilebilir olduğunu düşünüyorum. Bu yüzden sitenin ve modelin herhangi bir dezavantajı yoktur.

Modelin Puanı : 9/10

Yorum ekle 12 Temmuz 2007

Bölüm I

BÖLÜM I

YÖNETIM BILIMININ DOĞUŞU VE TARIHI GELIŞIMI

1. Yönetim Kavramı ve Tanımı

Yönetim kavramı bir asırdan daha uzun bir süredir geliştirilmekte olan bir kavramdır. Ekonomik bir amaca dayalı olarak kurulan işletmelerin parasal, mekanik ve işgücünden meydana gelen kaynakların en uygun (optimal) biçimde sevk ve idare edilmesini kavramaktadır (1).

Kavramın bu ölçüde yeni olmasının nedeni, 18. yüzyılda başlayan endüstri devrimine gelinceye kadar üretime dayalı büyük kuruluşların yokluğudur. Bu yönden bakıldığında endüstri devriminin başlamasına kadar olan uzun geçmişi, “işletme kavramı öncesi devir” veya “bilimsel öncesi devir” şeklinde nitelendirmek mümkündür. Ancak bu geçmiş devirlerde de yöneten ve yönetilen kişi ve toplulukların varolduğu dikkate alınırsa, yönetim kavramının çok eski tarihlerde hatta ilk çağlarda bile var olduğunu söylemek mümkündür (2).

Sosyal bilimler ile, teknik bilimler arasında doğuş ve gelişim bakımından önemli bir fark vardır. Teknik bilimler icatlara dayanır ve birtakım buluşlarla başlar. Bu buluşlar, sonradan geliştirilerek yaygın bir biçimde kullanılacak şekle sokulur. Sosyal bilimler ise, mevcut toplumsal uygulamaların özellikli ve ortak taraflarının bir teori olarak oluşturulmasını amaçlar; bir diğer ifadeyle toplumsal olayları açıklama amacına yönelir (3).

Bu yaklaşım açısından bakıldığında yönetim bir sosyal bilim dalıdır. Tarih boyunca toplulukların düzenli bir şekilde hareket etmeleri durumunda daha olumlu ve doyurucu sonuçlar aldıkları noktasından hareket ederek bu düzen ve şekil anlayışını amaçlara yönelik bir biçimde şekillendirme esasına dayanır. Işletme yönetimi ise, sosyal bir bilim dalı olmakla beraber teknik bilimler tarafından geliştirilen birçok yöntemden yararlandığı için, bu yaklaşım bakımından daha değişik bir görünüm verir. Buna göre işletme yönetimi sosyal olayları belli bir konuda (işletmecilik alanında) inceleyen ve bu yaklaşıma göre genel yönetim disiplininin bir dalı olan, ancak kullandığı teknik yöntemler nedeniyle eski yönetim anlayışından çok daha farklı ve karmaşık yönleri bulunan özellikli bir bilim dalıdır(4).

Günümüzün toplumu çok geniş bir sorumluluk alanına sahiptir. Evrensel özellik, yönetimin dar kalıplar içine sıkışmasını engellemektedir. Sadece bir fabrika veya mağaza gibi işletmelerde değil, aynı zamanda evlerde gece klüplerinde, dini kuruluşlarda, okullarda, spor klüplerinde de yönetim faaliyeti vardır (5).

Yönetim kavramının bir tanımım yapacak olursak, yönetim “bir amaca ulaşmak için başkaları ile işbirliği yapmaktır”. Yönetim her şeyden önce belli bir hedefe başkalarıyla birlikte erişme, bir başka deyişle başkalarına iş yaptırma faaliyetidir. Yönetim bu özelliği ile amaca erişirken başkalarıyla beraber hareket etmesi amaçlanan hedeflere ancak başkalarının yardım ve işbirliği ile erişebilmelidir. Gerçekten, insan yetenekleri daha gelişmiş olsaydı, başkalarının yardım ve işbirliğine ihtiyaç duyulmayacaktı (6).

Yönetim, basit bir ifadeyle bir kuruluşta hedefe ulaşma yolunda yapılan çalışmaların düzenlenmesidir. Bu durumda bir veya daha fazla amacın varlığı ve bunlara ulaşmanın söz konusu olduğu durumlarda yönetimin varlığından söz edilebilir (7).

Bu açıklamalardan da anlaşılacağı gibi, yönetim amaçlara yönelmiş, beşerî ve psikososyal özellikte bir süreçtir. Yönetim sürecinde görev alan, diğer bir ifadeyle ortak çaba ve çalışmalarda bulunan fertleri, iş gören ve iş gördüren, yönetilen ve yöneten, amir ve memur vb. çeşitli ifadelerle anılan sosyal bir farklılaşmaya uğrarlar. Her zaman yönetim süreci ve olaylarının söz konusu olduğu durumlarda, emir alanlar ve emir verenler mevcuttur (8).

2. Yönetim Teorisinin Gelişimi

Yönetim biliminin gelişmesinin incelenmesiyle yönetim biliminin gelişmesinin çok eski olmadığı görülür. Aslında işletmelerin ortaya çıkması eski olduğuna göre, bunların yönetilmesi de eskidir. Ancak, modern işletme yönetiminin gelişmesi yenidir. Özellikle 18. yüzyılda işletmelerin büyümesi sonucunda cunda yeni durumlar kendisini göstermiştir. Tarihi gelişme ile beraber işletme yönetimine yaklaşım farklılaşmaya başlamıştır. Yönetimin incelenmesi olgusu uygarlık kadar eskidir. Yönetimin gelişmesini genel bir görünüşten ziyade zaman çizgisi üzerinde incelemek daha faydalı olacaktır. Gerçekten yönetim bugüne gelinceye kadar önemli aşamalar kaydetmiştir. Bu aşamaları sırasıyla inceleyelim (9).

2.1. Bilimsel Yönetim Öncesi (1880 Öncesi)

Bu dönem, insanların işbirliği çabalan ile başlayıp, bilimsel olarak incelenmeye başlandığı 1880 yılına kadar devam etmektedir. Bilimsel yönetim öncesi dönemde işçiler, hemen hemen tamamen kendi nezaretçilerinin hükmü altında bulunmakta ve sosyal kast sistemine dayalı otokratik bir ilişki içinde bulunmaktaydılar. Eski Mısır Piramitleri bu dönemde yapıldılar. Işlerin insanlar tarafından yapılmasında kırbaç, demir gülle ve zincir etkili araçlar durumunda idi. Roma Imparatorluğu toplumlarında, Roma kentlisi olmak, yöneticileri diğer insanlardan ayırmıştı. Roma Lejyonu gibi, Roma Orduları da iktidarda bulunanların arzularını yerine getirmekte etkili oluyorlardı. Bu dönem, günümüzde dahi papalığın ilk devirlerinde olduğu gibi hükümet idaresinin merkezi kontrol sistemine dayalı Roma Kilisesinin kuruluşuna şahitlik etmiştir. Bu dönem, öylesine birbiriyle zıtlıklarla dolu bir dönemdi ki, lordlar ve köyüler, imparator ve köle, varlıklı olanlarla fakir olanlar ayrı uçlarda yaşıyorlardı. Bu dönemde, yönetim kavramlarım içeren örgütlenmiş bir bütünü incelemeye ihtiyaç duyulmamıştı. Her hangi bir kimse yalnız yetkili bir pozisyona sahip olma gereğim duyardı; ve yetki ise bu dönemin sosyal ve ekonomik sistemlerinde kuvvet ve kontrol olarak kabul edilirdi. Insanların kaderlerine boyun eğmekten başka çareleri yoktu. Onlar hayatta bulundukları yerler için dünyaya gelmişler, bundan başka hiçbir şey bilmezler, hayatlarının devamından başka hiçbir şeyle ilgilenmezlerdi. Bir başarının sağlanması yıllar alırdı. Katedrallerin, piramitlerin inşaası uzun yıllar devam etmişti (10).

Bu dönemde, aynı işleri yapan sanatkârlar loncaları oluşturdular. Loncalar, modern esnaf ve sanatkâr birliklerinin öncüleri oluyorlardı. Buna rağmen bunlara içinde yer aldıkları sosyal sistem içinde gerekli önem verilmiyordu. Loncaların etkileri, yaşam için çok acı çektikleri köylerin dışına taşamazdı. Onlar, sadece yaşam için mücadele ederlerdi (11).

Insanlar içinde yaşadıkları bu durumların dışında bir düşünüşe bağlayınca, iletişim ve üretimde sağladıkları günlük gelişmeleri görünce ümitlendiler ve etkili bir yönetim ihtiyacını o zaman anladılar. Bu, daha iyi bir yönetim için yapılan araştırma, keşfedilen Yeni Dünyaya (Amerika Kıtası) yerleştikten sonra başladı ve artık karanlık çağlar geride kaldı (12).

Bu dönem, kardeşlik, özgürlük ve eşitlik için mücadele eden ve politikada ihtilali, entellektüel düşüncede ışığı, sanatta rönesansı çağırmakla tanınan iki Fransız düşünürü Voltaire ve Rousseau tarafından sona erdirildi. Amerikalı Franklin de “temsilsiz vergileme” üzerine yazılar yazıyordu. Politik partiler (Roma Senatosu), askeri birlikler (Napolyon’un ordusu), kilise hiyerarşileri (Roma Katolik Kilisesi) vb. örgütlerle bu dönemin diğer örgütleri yönetim kavramının gelişmesine az katkı yapmışlardı. Söz konusu bu örgütler, esasında bazı yönetim fonksiyonlarını uyguladılar. Günümüzde varolan belli başlı ilkelerin temellerini attılar. Ancak bu dönemde birbiri ile uyum sağlayan yönetim düşüncesinde bir bütünlük oluşmadı. Kuvvet ve yetkinin duygusuz uygulanışı bu dönemin yönetim ve örgüt düşüncesini oluşturmaktaydı(13).

2.2. Bilimsel Yönetim Dönemi (1880-1930)

Bilimsel Yönetim Dönemi 1880 ile 1930 yılları arasını kapsamaktadır. Endüstri devrimi Ingiltere’de başlamasına rağmen, Amerika’da çok daha hızlı bir gelişme kaydetmiştir. Bu nedenle bilimsel yönetim teorisini ortaya atan düşünürler genellikle Amerikalıdırlar. Bunların fikir ve düşünceleri bilimsel yönetim hareketinin babası kabul edilen Taylor ve diğerleri şeklinde iki bölümde ele alınacaktır. Diğerleri sözcüğü, Taylorist teoriyi geliştiren düşünürleri ifade etmek amacıyla kullanılmaktadır. Zira bilimsel yönetimin bir j diğer adı da Taylor yaklaşımıdır (14).

2.2.1. Frederick Winslow Taylor

Bilimsel yönetim, üretimi artırabilmek için ortaya çıkmıştır. XX. yüzyılın başlarında Amerika’da yeterli iş bilgisine sahip işçi sayısı oldukça azdı. Üretimi artırabilmek için işçilerin verimliliğini yükseltmek gerekiyordu. Işin] bazı bölümlerini çıkarttıktan sonra işi bütünleştirmek gerekiyordu. Görevlerin belli bir sırası olmalıydı. Bir işi en iyi yapmanın bir tek yolu vardı. Taylor da bilimsel yönetimi oluşturacak prensipleri yavaş yavaş ortaya koymaya başladı. Edindiği fikir ve tecrübelerini Midvale Çelik, Simonds Haddehanesi ve Berhlehem Çelik şirketlerinde geliştirdi. Midvale Çelik’de çalıştığı yıllarda, yönetim sistemim üretim hakkında zaman etüdü üzerine dayandırdı. Alışılagelmiş yöntemler kullanan çelik işçilerinin işler üzerine ne kadar zaman harcadıklarını analiz etti. Zaman etüdü çalışmalarıyla bir işçinin en iyi işi en kısa zamanda nasıl yapabileceğini belirledi. Eldeki mevcut araçlarla ne kadar işçiye ihtiyaç duyulduğunu araştırdı (15).

Taylor, Midvale Çelik’de değişik problemlerle karşılaştı. Işçiler hızlı çalışırlarsa işin çabuk biteceğine az para alacaklarına inanıyorlardı. Bu korkularını yenmek için Taylor, onlara diğerlerine göre daha çok ücret verdi. Bu ücret artışı, artan üretimden karşılanacaktı. Buna “ayrıcalıklı oran sistemi” ismini verdi. Böylece işçiler, üretimdeki artışın kendi ücretlerine de yansıyacağını gördüler (16).

Simonds ve Berhlehem Çelik’teki danışmanlık yıllarında özel danışman, mühendis ve yönetici olarak çalıştı. Çalışmaları sırasında üretim, kalite, işçi morali ve ücretler konusunda tezler ileri sürdü. Bisiklet bilyaları üretimine 120 kadın işçi aldı. Iş zor ve çalışma saatleri uzundu. En iyi işçilerin performansını ölçtü. Diğerlerini de en iyi yapabilecekleri konulara yöneltti. Onlara dinlenme zamanları ayırdı. Sonuç çok etkileyiciydi. Üretim, kalite ve kazanç ile işçi morali artmış ve giderler düşmüştü (17).

Taylor 1896 yılında Berhlehem şirketine danışman olarak girdi. Taylor işletmeyi daha verimli bir hale getirmek için çalıştı. Işletme, hammaddeleri yarı mamul ve mamul haline dönüştürüyordu. Işçiler 12,5 ton çelik işlemeye karşılık 1,5 dolar alıyorlardı. Taylor’a, işçilerin yavaş çalışmaya alıştıkları ve hızlı çalışmaya istekli olmadıkları söylenmişti. Ortak çalışma etüdü, çalışma saatlerinin düzenlenmesi ve dinlenme zamanlarının artırılmasıyla üretim kişi başına 48 tona çıkabilirdi. Taylor, günlük üretim standardını belirledi ve bu standarda ulaşan işçiye günlük 1,85 dolar vereceğini söyledi. Işçiler Taylor’un çalışma yöntemine uyum sağlamaya başladılar. Taylor’un metodunun üretimi ve ücretleri artırmasına rağmen işçiler ve sendikalar onun karşısında yer almaya başladılar. Midvale Çelik’te olduğu gibi hızlı ve çok çalışmanın işi çabuk bitireceği ve sonuçta da işsiz kalınacağından korkuluyordu. Taylor’un fikirleri yaygınlaştıkça karşıtlarının sayısı da giderek artıyordu (18).

1912 yılında tekniğin gerisinde bir felsefeye sahip olan Taylor karşıtları greve gittiler ve Taylor’dan fikirlerini ve tekniklerini açıklamasını istediler. Taylor, fikirlerini ” Atölye Yönetimi ” ve ” Bilimsel Yönetimin Esasları ” isimli kitaplarında açıkladı. Bu fikirler 4 temel prensibe dayanıyordu.

- Gerçek bir yönetim biliminin geliştirilmesiyle her işin en iyi nasıl yapılacağının belirlenmesi,

- Işçilerin bilimsel yolla seçilmesi ve sonuçta hangi işçinin hangi işi daha iyi yapacağının belirlenmesi,

- Çalışanların bilimsel eğitimi ve geliştirilmesi,

- Yönetimle çalışanlar arasında dostça işbirliğinin kurulması.

Taylor’un prensiplerinin başarıya ulaşabilmesi için, işçilerin ve yöneticilerin fikirlerinde köklü bir değişikliğe ihtiyaç vardı. Kârı düşünmekten çok, üretimi artırmak amaçlanmalıydı. Böyle yapmakla kâr zaten artacaktı. Neticede üretimin artmasıyla işletme geliri ve işçi ücretleri de artacaktı.

2.2.2. Taylorist Teoriyi Geliştirenler

Taylorist teoriyi geliştirenler denildiği zaman, çalışmaları arasında yeknesaklık bulunan bazı bilim adamlarının söz konusu olacağı söylenemez. Tersine Taylor’un sistemini esas alarak, bu esasa kendi düşünce biçimlerini ekleyen bazı düşünürler anlaşılır (19). Taylorist teoriyi geliştirenler arasında X ve Y teorisini ortaya koyan Douglas McGregor geniş çapta Taylor’un etkisinde kalmıştır. Bununla birlikte Taylor’a karşı bir fikir akımının da gelişmiş olduğu gerçektir. Bir takım yetkililerce Taylor’un bilimsel yönetim adıyla yaptığı katkıların abartıldığı öne sürülmektedir. “The professional Management Pioneer” adlı eserinde Peter F. Drucker şunları söylemektedir: ‘Torunların, büyükbabalara karşı isyan etmeleri doğaldır. Son yirmi veya otuz yılda yönetim bilimindeki gelişmenin Frederick Taylor’a karşı devrim yapmalarına şaşmamak gerekir”(20).

Taylorist teoriye katkıda bulunan bazı düşünürler, aşağıda sırasıyla ele alınarak incelenmiştir.

Fayol:

Işletme yönetimine önemli katkılarda bulunan Fayol, 1916 yılında Fransa’da ünlü “Administration Industrielle et Generalle” “Genel ve Endüstriyel Yönetim” adlı eserini yayınladı. Özellikle eleştirenler tarafından “gelenekçi” veya “evrenselci” olarak isimlendirilen bu okulun önderliğini, Henri Fayol’un yaptığını söylemek mümkündür. Bu durumun iyice bilinemeyişinin nedeni ise Fayol’un çalışmasının çağdaşı Frederick Taylor’un yanında gölgelenmesi ve 1949 yılına kadar Ingilizce’ye çevirisinin geniş çapta yayılmaması nedeniyle örtülü kalmasıdır (21).

Fayol, yönetime Taylor’un bakış açısından bakmamış, Amerika Birleşik Devletleri dışında bu fikir akımının önderliğim yapmıştır. 1841-1925 yılları arasında yaşayan Fayol, üst yönetim bilimini geliştirmeye çaba sarf etmiş ve yönetime yukarıdan bakmıştır. Geliştirdiği ilkeler günümüzde, plânlama ve organizasyon yapıları için geniş ölçüde kullanılmaktadır. Bunlardan en çok kullanılanları yönetim ve emir birliği ilkeleridir. Fayol şöyle demektedir: “Çeşitli nedenlerin etkisiyle büyük bir maden ve metalürji işletmesinin, Commentary, Fourchambault ve De’cazeville firmaları iflasa gitmekteydi. 1888 yılında üst yönetim fonksiyonunda değişim yer alınca ve hiçbir diğer faktörde değişme olmadan, işletme durumunu düzeltmiş ve büyümeye başlamıştır” (22).

Fayol yönetimin tanımını, yönetim fonksiyonlarına dayandırarak yapmış ve yönetimi “…ileriyi görmek, örgütlemek, kumanda etmek, koordinasyon sağlamak^ ve kontrol etmek” şeklinde tanımlamıştır. Fayol, tanımında yer alan yönetim unsurlarını (elements) yada fonksiyonlarını da teker teker kısaca tanımlayarak açıklamıştır. ‘’Ileriyi görmenin'’ (preyoyance), geleceği tahmin ederek buna göre bir çalışma programı hazırlamayı; “örgütlemenin”, kuruluşun maddî ve insanla ilgili yapısını oluşturmayı, “kumanda etmenin” personelin çalışmalarında devamlılık sağlamayı, “koordinasyonun” bütün faaliyet ve çabaları birleştirmeyi ve ahenkleştirmeyi; “kontrolün” ise her şeyin belirlenmiş kurallara ve verilen emirlere uygun bir şekilde yapılıp yapılmadığını belirlemeyi ifade ettiğini belirtmiştir (23).

Fayol, yönetime ilişkin 14 ilkeyi ortaya koymuştur. Fakat bu ilkelerin fen bilimlerinde olduğu gibi, kesin birtakım kural ve kaideler özelliğini taşımadığını da belirtilmiştir. Fayol’un bu konudaki ifadesi şöyledir;”… yönetimde hiçbir şey kesin ve mutlak değildir. Yönetim bir ölçü ve kıyas meselesidir…, benzer şartlarda bile olsa aynı ilke nadiren aynı şekilde uygulanır… uygulamada farklı ye değişen şartların göz önüne alınması gerekir. Bu nedenle, ilkeler esnek olmalı ve ihtiyaca adapte edilmelidir… Onları kullanmasını bu

gibi önemli niteliklere sahip olmayı zorunlu kılar… Yönetim ilkelerinin sınırı yoktur… Tecrübelerin, yönetim fonksiyonlarını kolaylaştırdığını; işletmenin güçlenmesini sağladığını gösterdiği her kaide ve yönetsel usûl, yönetim ilkeleri içinde yer alabilir…”. Fayol bu gözlem ve tecrübelerine dayanarak şu ilkeleri belirlemiştir (24): 1- Işbölümü, 2- Yetki ve Sorumluluk, 3- Disiplin, 4-Kumanda birliği, 5- Yönetim birliği, 6- Genel çıkarların kişisel çıkarlara üstünlüğü, 7- Iyi bir ödüllendirme sistemi, 8- Merkezcilik, 9- Kademe zinciri, 10- Düzen, 11- Adil ve eşit muamele, 12- Personelin devamlılığı, 13- Inisiyatif, 14- Birlik ve beraberlik ruhu.

H. Fayol’un 14 ilkesini, Rice ve Bichoprich,. 1) Görevlerin bölünmesi, 2) Yetki yapısı, 3) Bireylerin yönetilmesi şeklinde; J.L.Gibson ve diğerleri de 1) Yapısal, 2) Süreç, 3) Sonuç ilkeleri şeklinde sınıflandırmaktadırlar. Ikinci ayrıma göre H. Fayol’un 14 ilkesi şu şekilde gruplanmaktadır (25):

Yapısal Ilkeler

Işbölümü

Yönetim Birliği

Merkezcilik

Yetki ve sorumluluk

Hiyerarşi ilkesi

Süreç Ilkeleri

Kumanda Birliği

Disiplin

- Adil ve eşit muamele

Maaş ve ücretler

Genel çıkarların kişisel çıkarlara üstünlüğü

Sonuçlarla Ilgili Ilkeler

Düzen

Personelin devamlılığı

Inisiyatif

Birlik ve beraberlik

Fayol, bir işletmenin amacına erişebilmesi için çeşitli faaliyetlere ihtiyaç duyulduğunu ve bu görevlerin değişik insanlar ve insan grupları tarafından yapılması gerektiğini ileri sürmüştür. Fayol yönetim faaliyetlerini 6 kısma ayırmıştır (26):

1- Teknik Faaliyetler Üretim, imalât

2- Ticari faaliyetler Satmalına, satma, değiştirme

3- Finansman faaliyetleri Sermaye araştırılması, sağlanması

4- Emniyet faaliyetleri Personelin ve malların korunması

5- Muhasebe faaliyetleri Bilanço, maliyetler, senetler

6- Yönetim faaliyetleri Plânlama (öngörü, tahmin), organizasyon, emir kumanda, koordinasyon, denetim.

Fayol, bir işletmenin başarılı bir şekilde yürütülebilmesi için 6 fonksiyonun da başarılı bir tarzda yürütülmesinin gerekli olduğuna inanmaktadır. Bunlardan herhangi birisi ihmal edildiğinde işletme başarılı olamaz (27).

Fayol, yönetim faaliyetlerinin tanımını aşağıdaki şekilde kabul etmiştir (28). “Yönetmek demek, tahminde bulunmak, plânlamak, organize etmek, emir vermek, koordine etmek ve denetlemektir…”

Fayol’un yukarıdaki tanımında kabul ettiği yönetim fonksiyonlarım sırasıyla kısaca inceleyelim:

i) Öngörü (tahmin, plânlama, prevoyance)

Fayol’un yönetimin fonksiyonları (elements) şeklinde nitelendirdiği faktörlerden birincisi “tahmin” (öngörü, plânlama, prevoyance) dir. Bu fonksiyona günümüzde plânlama fonksiyonu adı verilmektedir. Fayol, yönetimin esas itibariyle “ileriyi görmek ve ileriye bakmak” anlamında olduğu, bunun için ileriyi tahmin (prevoyance) faktörünün büyük bir önem taşıdığını ifade etmektedir. Fayol, herhangi bir çalışma plânının; 1) Malzeme, alet bina, personel vb. kaynaklara, 2) Yapılan işin özelliğine, 3) Örgütün ortaya çıkacağı önceden belirlenmesi mümkün olmayan eğilimlerine dayandığını ifade etmiştir. Diğer yandan Fayol, plânlama sürecinde çeşitli bölüm ve kademelerin plânların hazırlanmasına katılmaları zorunluluğuna değinmiştir. Katılmanın yararını da iki noktada toplamıştır. Plânlamaya katılma, (a) hiçbir kaynağın ihmal edilmemesini ve (b) plânlamaya karşı yönetsel ilginin artmasını temin eder. Fayol’a göre, alt kademelerde plânlamaya önem verilmesi, plânların uygulayıcılarının alt kademeler olması bakımından zorunludur. Plânlama faaliyetlerinin yeterli olması için Fayol, plânlar arasında birlik; plânların devamlılığı, plânların esnekliği; ve plânların doğruluğu, şartlarının yerine getirilmesinin gerekli olduğunu belirtmiştir (29).

ü) Örgütleme

Fayol’a göre örgütleme, faaliyet ve ilişkilerin düzenlenmesi ve personelin tedarik, değerlendirme ve eğitimine ilişkin konuları kapsar. Görüldüğü

gibi Fayol örgütleme faaliyetleri içine, personel tedariki, değerleme ve eğitimini de dahil etmektedir. Sonraları bu faaliyetler ayrı bir yönetim fonksiyonunu oluşturmuştur. Fayol örgütlemeyi işletmenin fonksiyon görebilmesi için faydalı olan her şeyi yapmak şeklinde bir faaliyet olarak nitelendirmiş, “yönetimin görevinin”, maddi ve beşerî örgütün, işletmenin amaç, kaynak ve ihtiyaçları ile uyum halinde olmasını temin etmek olduğunu ifade etmiştir. Fayol’a göre örgüt yapısı, işletmenin amacı doğrultusunda, bir yön birliğini oluşturur. Yine Fayol’a göre iyi bir örgüt yapısı, görevleri açık ve seçik bir şekilde belirler; inisiyatif ve sorumluluk yüklenmeyi teşvik eder; çalışmaları ahenkleştirir, gayretleri koordine eder; kırtasiyeciliğe yer vermeden denetimi gerçekleştirir. Örgüt, fonksiyonel büyüme sonucu bir piramit şeklini alır. Fonksiyonel büyüme, iş hacminin artması ile fonksiyonlara daha çok sayıda personel ilâve edilmesi biçiminde kendini gösterir. Fonksiyonel büyüme, yatay yönlüdür. Kademeleşme yoluyla büyüme ise dikey yöndeki büyümeyi ifade eder. Fayol’a göre örgütlemeye ilişkin yönetim görevleri şunlardır: 1) Iş programlarının hazırlanması ve takibi, 2) Sosyal örgüt ile maddi teknik örgütün kuruluşun amaçları ve gereksinmelerine uygun olmasını temin etmek, 3) Iş ve çabaları ahenkleştirmek, 4) Açık ve kesin kararlar alınmasını temin etmek, 5) Her işin başına ehliyetli kişileri getirmek, 6) Yetkileri açık olarak belirlemek, 7) Girişim fikrini ve sorumluluk duygusunu teşvik etmek, Işin karşılığını hakkaniyet ölçüleri içinde vermek, 9) Disiplin sağlamak, 10) Özel çıkarların grup çıkarlarına bağlı kalmasını sağlamak, 11) Kumanda birliğine özen göstermek (30).

Fayol, dar bir “yönetim alanı” taraftandır. Diğer bir ifadeyle bir yöneticiye bağlı olan ast sayısının az olmasını tavsiye eder. Yönetim alanına ilişkin modeli işçi seviyesinde 1/15, nezaret seviyesinde 1/4′tür. Bu oranlara göre Fayol, 60 işçi için 4 nezaretçi ve l yöneticiye ihtiyaç olacağım belirlemiştir.

Bu duruma göre;

C derecesindeki ilk yöneticinin emrinde 15 personel bulunur.

C1 derecesindeki ilk yöneticinin emrinde 60 personel bulunur.

C2 derecesindeki ilk yöneticinin emrinde 240 personel bulunur.

C3 derecesindeki ilk yöneticinin emrinde 960 personel bulunur.

C4 derecesindeki ilk yöneticinin emrinde 3,840 personel bulunur.

Fayol, genellikle bir yöneticiye bağlı ast sayısının 6′dan az olmasını tavsiye etmiştir. Ancak, ustabaşı seviyesinde işlerin basit olması durumunda, bu sayının 20 ile 30 arasında olabileceği kabul etmiştir.

Fayol, kurmay personeli, yöneticiye yardımcı olan bilgi ve zamana sahip bir grup olarak görmüş ve kurmay personelini yöneticinin kişiliğinin bir uzantısı şeklinde değerlendirmiştir. Kurmay personelin, sadece genel yöneticiden emir alacağını ve görevlerinin; yöneticilerin haberleşme, iş görüşmesi ve ilişkilerine yardımcı olmak, kontrol ve bağlantı temin etmek, bilgi toplamak; plânların hazırlanmasına yardımcı olmak olduğunu ifade etmiştir. Fayol’a göre, kurmay personelin önemli görevlerinden birisi de “daha iyiye doğru gitmeyi temin edecek tedbirleri belirlemek ve tavsiye etmektir”. Kumanda yöneticilerinin, günlük işler arasında yukarıda söz konusu edilen yenilik ve ilerleme sağlayacak tedbirleri düşünebilmesi için ne zamanı, ne de enerjisi mevcuttur (31).

Fayol, Taylor’un kurmay fonksiyonunu ifade eden, fonksiyonel ustabaşılık teklifini, uzmanlaşmaya yardım temin etmek açısından kabul etmekte, fakat Taylor’un uygulama şekline, kumanda birliğinin bozulması nedeniyle karşı çıkmaktadır. Bundan başka Fayol, örgütün bir bütün olarak görülmesini temin etmesi bakımından örgüt şemasına büyük önem vermektedir. Ayrıca Fayol, örgüt şemasının haberleşme kanallarını göstermesi, bölümler arasındaki çatışma ve boşluklara iki başlı yönetime ortam hazırlamaması, görev ve sorumlulukların açık bir şekilde belirlendiği için de faydalar sağladığı kanısındadır (32).

iii) Kumanda

Fayol, kumanda fonksiyonunun yöneticilerin kendi kısmım oluşturan personelin tümünden, işletmenin çıkarına en yüksek fayda ve hizmet sağlamalarını ifade ettiğini belirtmiştir. Kumanda fonksiyonunun, kısmen bazı kişisel özelliklere, kısmen de genel yönetim bilgisine dayandığını belirtmiştir. Fayol, kumanda fonksiyonunu basitleştirmek amacıyla şu kuralları belirlemiştir. Kumanda kademesinde bulunan bir yönetici; (33)

1) Astlarını tanımalı, onlar hakkında bilgi sahibi olmalıdır, 2) Işletmeyi personele karşı bağlayan anlaşmaları bilmelidir, 3) Personele tutum ve davranışlarıyla örnek olmalıdır, 4) Astlarını düzenli bir şekilde denetlemelidir. Yardımcıları ile toplantılar düzenlemelidir, 5) Işin ayrıntısıyla ilgilenmemelidir, 6) Personelde çalışma, girişim ve bağlılık fikrinin hakim olmasına çaba sarf etmelidir, 7) Ehliyetsiz personeli işten uzaklaştırmakta tereddüt etmemelidir.

iv) Koordinasyon

Fayol koordinasyonun, kurumun iyi işlemesini kolaylaştırarak başarılı olmasını temin edecek şekilde tüm faaliyetleri ahenkleştirmesini ifade ettiğini belirtmiştir. Bunun yanında Fayol, koordinasyonun maddî ve beşerî örgütten beklenen hususların etkili ve en az maliyetle yerine getirilmelerini sağlayacak en uygun ölçüleri verebilmek; masrafları, kurumun finans kaynaklarına; maddî üretim araçlarım, üretim ihtiyaçlarına; hammadde ve malzemeyi tüketime; satışları üretime göre ayarlamak olduğunu belirtmiş; koordinasyonu, maddî faktör ve işlere en uygun oranları ve amaca uygun araçları elde etmek olarak özetlemiştir. Diğer yandan Fayol, iyi bir koordinasyon sağlamış bir işletmeyi şu şekilde tasvir etmiştir:

(a) Her bölüm diğer bölümlerle beraber hareket eder. Hammadde ve malzeme bölümü ne zaman ve ne vereceğini bilir. Üretim bölümü ne zaman, ne beklediğini bilir. Finans bölümü gerekli olan sermayeyi temin eder. Bütün bu işler düzenli bir şekilde yürür.

(b) Her bölümü meydana getiren kısımlar ve bunlara bağlı görevliler gerek kuruluşun yaptığı işten hisselerine düşen görevin ve gerek birbirine karşı yapacakları karşılıklı yardımın ne olduğunu açık bir şekilde bilirler.

Fayol, yöneticiler arasındaki toplantıların koordinasyonu temin etmekte büyük bir rol oynadığı kanaatini taşımıştır. Fayol, toplantılar uzaklık nedeniyle sık sık yapılamıyorsa koordinasyon temin etmekle görevli bir personelin bulundurulması zorunluluğuna işaret etmiştir (34).

v) Kontrol

Fayol kontrol fonksiyonunu, bir işletmede “her şeyin yapılan programa, verilen emirlere, kabul edilen ilkelere uygun olarak yürütülüp yürütülmediğini belirlemek” şeklinde tanımlamış; kontrolün amacını, meydana gelen hata ve yanlışları belirleyip düzeltmek, tekrarını önlemek biçiminde ifade etmiştir. Ayrıca Fayol, kontrolün, maddî ve beşerî faktörlere, diğer bir ifadeyle her şeye uygulanacağını belirtmiş; yönetsel açıdan, bir program hazırlanıp hazırlanmadığının; sosyal yapının ahenkli olup olmadığının; kumanda faaliyetlerinin ilkelere uygun olarak yürütülüp yürütülmediğinin; koordinasyon toplantılarının yapılıp yapılmadığının belirlenmesi ve bilinmesi zorunluluğuna işaret etmiştir (35).

Ticari bakımdan, işletmeye girip çıkan maddelerin fiyat, cins ve miktarının iyi belirlenip belirlenmediğini, defterlerin düzenli ve usulüne uygun bir şekilde tutulup tutulmadığım; sözleşmelerin yerine getirilip getirilmediği takip ve kontrol edilmelidir.

Teknik bakımdan, her nevi işlemin gelişmesi ve sonuçları, personelin çalışması takip edilmelidir.

Malî bakımdan, kayıtlar, defterler, gelir kaynakları, para gereksinimi, sermayenin kullanım şekilleri takip ve kontrol edilmelidir.

Emniyet bakımından, mal ve can güvenliği için alınan tedbirlerin yeterli olup olmadığı takip edilmelidir.

Muhasebe bakımından, hesapların zamanında gelip gelmedikleri, mı hasebe bölümünün işletme hakkında hızlı ve açık bir fikir verebilecek durumda olup olmadığı takip edilmelidir.

Fayol’a göre bütün bu işler işletme yöneticisi ve onun yardımcıları tarafından yerine getirilecek nezarete ilişkin işlerdir. Fakat, kontrol işleri baza bölümlerin kendi personeli tarafından yapılamayacak ölçüde çok ve karışı olabilir, böyle bir durumda kontrol fonksiyonu, esas görevleri kontrol etme olan personel tarafından yapılır. Fayol, kontrolün etkili olabilmesi için uygun zamanda yapılması ve cezaları kavraması gerektiğine de işaret etmiştir.

Henry L. Gantt:

Midvale, Simonds ve Berhlehem Çelik işletmelerinde Taylor’la beraber çalışmıştır. Daha sonra danışman, endüstri mühendisi olarak çalışmaya başladı. Gantt, Taylor’un “özendirici sistemi” üzerinde durdu. “Ayrıcalıklı oran sistemi”nin teşvik özelliğinin az olması nedeniyle yeni bir görüş ortaya koydu. Bir gün için belirlenmiş işi zamanında bitiren işçiler elli cent prim alcaklardı. Ayrıca, yönetici de iş standardına ulaşan her işçi üzerinden prim alacaktı. Böylece yöneticiyi, işçiyi daha iyi çalışması için eğitmeye teşvik ediliyordu (36).

Gantt ayrıca Owen’in “işçi çalışma oranlan” üzerinde de durdu. Iş standardına ulaşan işçiler siyah kart, altına düşenler ise kırmızı kart alıyorlardı. Böylece “Gantt Kart” diye anılan sistem ortaya çıktı (37).

Gantt’ın bilimsel işletmeciliğe olan en büyük katkısı, plânlama ve dene timde kullanmak amacıyla geliştirdiği grafik yöntemlerdir. Gantt tablolar olarak tanınan bu yöntemleri, Gantt’ın bir arkadaşı kitap haline getirmiş, 8 dile çevrilen bu eser Rusların birinci beş yıllık plânlarının denetiminde! önemli ölçüde kullanılmıştır. Gantt tabloları, günümüzde yaygın kullanımlı olan PERT (Program değerlendirme ve gözden geçirme teknikleri) yönteminin ilk şeklini oluşturmaktadır (38).

Carl Barth:

Carl Barth, çalışmaları boyunca Taylor ilkelerini geliştirirken bu ilkelere körü körüne bağlı kalmış bir fikir adamıdır. Esas mesleği öğretmenliktir. Yaşadığı süre içinde Taylor ilkelerini geliştirmeye çaba sarf etmiştir. Barth, bilimsel yönetimi “slide-rule” denilen bir ölçü aletiyle ve bulduğu bazı formüllerle güçlendirmeye gayret etmiştir. Bunlardan başka Taylor ilkelerinin sadık bir uygulayıcısı olmuştur (39).

Harrington Emerson:

Taylor’un tanınmış bir takipçisi de Emerson’dur. Özellikle verim düşüklüğü ve üretim artıkları üzerinde durmuş ve bunların sebep olduğu olumsuz gelişmeleri yansıtmıştır. Çalışması süresince, verimlilik ilkelerim ortaya koyarken günümüzde önemli bir sorun olmaya devam eden zincir ve kurmay örgütlenme şekillerine ve orta yönetici-kurmay ilişkilerine değinmiş, bu bakımdan orta çağ örgütlenme şekillerinin üzerine gerçek ilâveler yapan ilk bilimsel düşünür olarak tanınmıştır (40).

Frank B. ve Lillian M. Gilbreth:

Bilimsel yönetim hareketine katkılarını karı-koca işbirliği ile yapmışlardır. 1912 yılında “Endüstri Mühendisliği” dergisinde yayınlanan Lillian’ın “Isletme Psikolojisi” adlı doktora tezinin altındaki imzadan, kadın olduğu anlaşılmıyordu. Lilian ve Frank yorgunluk ve hareketle ilgili çalışmalarında işbirliği yapmalarına rağmen, Lillian ayrıca işçilerin refahı üzerinde çalışmalar yapmıştır. O’na göre, bilimsel yönetimin tek bir amacı vardı. O da işçilerin bir insan olarak tatmin edilmesiydi (41).

Frank Gilbreth yönetim basamaklarında duvarcı çırağı olarak işe başladı ve çalışmalarını giderek geliştirdi. Çalışmaları sırasında, duvarcı ustalarının üç çeşit iş yaptıklarım belirledi: 1) Çıraklara işi öğretmek, 2) Hızlı çalışmak, 3) Işi bilinçli olarak yavaşlatmak. Bu hareketleri dikkatlice inceledikten sonra bir duvarcının bir günde ne kadar iş yapabileceği ile ilgili bir teknik geliştirdi. Bu başarıları onu hayatı boyunca hareket ve yorgunluk etüdü üzerinde çalışma yapmaya şevketti. Frank’a göre hareket ve yorgunluk birbirleriyle çok yakın ilişki içinde idi. Gereksiz hareketlerin azalması yorgunluğu azaltacaktı. Film kameraları kullanarak, bir iş için en uygun hareketi bulmaya çalıştı. Işçiler bundan çok memnun oldular. Zira fiziksel RAKI bir rahatlama içerisindeydiler (42).

Gilbreth’ler üçlü durum terfi plânı geliştirdiler. Buna göre işçiler, hem kendi işlerini yapacaklar, hem terfi için hazırlanacaklar, hem de diğerlerini eğiteceklerdi. Böylece işçiler yapıcı, öğretici ve öğrenci durumunda oluyorlardı (43).

Gilbreth’ler mikro hareket etütleri üzerinde de durdular. Mikro hareket (en küçük hareket) çalışması bir faaliyeti kaydetme, zamanlama yöntemidir. Bir işlemin saatli olarak veya hızı ayarlı bir film makinası ile filme alınmasıdır. Özellikle devamlı olarak tekrarlanan işlemlerde hareketlerin nasıl iyileştirilebileceğini araştırmak, ayrıntılı bir çalışmayı gerektirmektedir. Mikro hareket analizi bir işlemi therblig (Gilbreth’in tersten okunuşu) denilen elemanlara ayırmaktadır. Frank ve Lillian Gilbreth tarafından geliştirilen mikro hareket etüdünde 18 adet therblig belirlenmiştir. Therblig analizleri çok miktarda üretim yapılan işlerde diğer analiz tekniklerinin yeteri kadar ayrıntıya inmediği olaylarda, elin ve parmakların hareketlerinin ifade edilmesinin mümkün olmadığı hallerde kullanılır. Therblig (hareket veya el hareketi) analizi bir işleme ilişkin bilgilerin derlenmesine ve yapılabilecek iyileştirmelerin belirlenmesine yardımcı olur (44).

Morris Cooke:

Cooke, Taylor’un ilkelerine bağlı bir düşünürdür. Ancak Taylor’un aksine, bilimsel yönetimde önemli olanın sistem değil, çalışanlarca sisteme duyulan güven olduğuna inanmaktadır. Cooke’a göre gerçek verimliliğin ancak bu ilişki kurulduktan sonra sağlanabilmesi mümkündür. O’na göre, üretimden yönetim kademelerine kadar çalışan diğer personel de sorumludur. Işgücü bu sorumluluğunu yüklendikçe işçilik ve düşük ücret sorunları söz konusu olmayacaktır (45).

2.2.3. Bilimsel Yönetimin Faydaları ve Eksiklikleri

Yararları: Insanların takını halinde çalışması, iş verimliliğini artırmaktadır. Bunu en güzel bir şekilde üretim hattını inceleyerek görebiliriz. Modern bir fabrikada, her işçi belli bir dalda uzmanlaşmıştır. Ürün, özel bir taşıyıcı sistem sayesinde her işçinin önünden geçerken yeni bir şey eklenir ve mamul hale gelir. Günümüzde bu olay Taylor’un tahmin edemeyeceği bir hıza ulaşmıştır. Amerikan ve Japon üretim mucizesi, bilimsel yönetimin bir mirasıdır. Bilimsel yönetimin yöntemleri, endüstriyel organizasyonların yanı sıra birçok diğer işletmelerde de uygulanabilmektedir. Bilimsel yönetimin etkili teknikleri, bize işlerin daha verimli ve rasyonel bir biçimde yapılmasını sağlar. Bilimsel eğitim ve personel seçimi ise işçilerin etkinliğini artırır Son olarak bilimsel yönetimin iş düzenine en büyük katkısı, o işin en iyi şekilde nasıl yapılabileceğini göstermesidir. Bu bakımdan bilimsel yönetim işletmecilerin problemlerini rasyonel bir yaklaşımla çözmekle birlikte yönetimin uzmanlaşmasını da sağlar (46).

Eksiklikleri: Taylor’un da dediği gibi pratikte zihinsel devrim daha az gelişir. Yeni teknikler ve teknolojiler uygulanırken Taylor’un felsefesi uygulanamaz. Üretimin artmasının işten çıkarmaya sebep olduğu inancı işçilerin yavaş çalışmasına neden olmuştur. Günümüz için geçerli olan yüksek maaş ve iyi çalışma şartları, işletmecilerin artan işletme kârını gönüllü olarak dağıtmasından kaynaklanmamaktadır. Sorunların ortaya çıkışı sendikacılığı geliştirmiş ve bu da işçi haklarının daha iyiye gitmesini sağlamıştır. Işçi ve işverenin araları bu nedenle gergindir (47).

Taylor’un zamanında bilimsel yönetim insan hareketleri nedeniyle tam olarak şekillenemiyordu. Insan davranışlarının popüler modelinin oluşması rasyonel ve maddiyatçı bir düşünce sistemini ortaya çıkardı. Bu da işçileri ekonomik ve fiziksel ihtiyaçlarını karşılamak demekti. Taylor ve onu izleyenler işçilerin sosyal ihtiyaçlarının farkına varamamışlar ve buradan doğacak sonuçları araştırmamışlardı. Onlar, sadece kârlılığın artırılması için nelerin yapılması gerektiği konusunda araştırma yapmışlardı. Işçiler kendilerinin önemli bir kişi olarak sayılmasını isterler. Ekonomik refah, onlar için her şey demek değildir (48).

Bilimsel yönetim, iş tatmini için insan isteklerini göz ardı etmiştir. Bilimsel yönetimin yaygınlaşmasıyla, işçilerin eğitim sorunu ortaya çıkmıştır, işçiler işi beğenmediklerinde işten çıkmayı, ücret artışına yeğlemişlerdi. Sonuç olarak, bilimsel yönetim modeli işçilerin daha fazla ücret alması ile ilgilenmiştir (49).

2.3. Beşeri Ilişkiler Dönemi

Klasik yönetim düşüncesi gelişmesinin en yüksek düzeye eriştiği 1930 yıllarında yönetimde, “insan ilişkileri adı altında” yeni bir “yaklaşım” oluşmaya başlamıştır. Yönetim ve örgüt olayına farklı açıdan bakan “insan ilişkileri” yaklaşımı büyük bir hızla gelişerek II. Dünya Savaşından sonra yönetim düşüncesinde bir “okul”; yönetim uygulamalarında da bir “akım” durumuna gelmiştir. Neo-Klâsik yönetim düşüncesi esas itibariyle klâsik yönetim düşüncesinin kavram ve ilkelerine dayanır. Ancak, neoklâsik düşüncede bu kavram ve ilkeler insan ilişkileri (beşerî ilişkiler) yaklaşımının da etkisiyle yumuşatılmış ve geliştirilmiştir. Diğer bir ifadeyle, neoklâsik yönetim düşüncesi, beşeri ilişkiler yaklaşımı ile klâsik yönetim düşüncesinin karışımından meydana gelen ve bu iki felsefe ve görüşü uzlaştıran bir düşünce sistemidir. Klâsik yönetim düşüncesinin esasını bilimsel yönetimin meydana getirmesine karşılık, neoklâsik yönetim düşüncesinin esası beşerî ilişkiler yaklaşımına dayanır. Ancak bilimsel yönetim, yalnız başına klâsik yönetim düşüncesini oluşturmadığı gibi, beşeri ilişkiler yaklaşımı da tek başına neoklâsik yönetim düşüncesini ifade etmez (50).

Beşeri ilişkiler yaklaşımı, motivasyon, liderlik, grup davranışı, kişiler arası ilişkiler ve iletişim gibi mikro konularla gelişmeye başlamış; daha sonra biçimsel ve biçimsel olmayan örgüt, sosyal ve teknik sistemler arasında etkileşim, birey ve örgüt bütünleşmesi vb. makro konu ve sorunlar üzerine eğilerek olgunlaşmasını tamamlamış ve “örgütsel davranış” yaklaşımı ve “sanayide hümanizma” akımı haline gelmiştir. Bu açıklamalardan anlaşılacağı gibi “beşerî ilişkiler” yaklaşımı “neoklâsik yönetim düşüncesi”nin; ve beşerî ilişkiler yaklaşımının gelişmiş şekli olan örgütsel davranış da modern yönetim düşüncesinin önemli bir bölümünü meydana getirir (51).

Beşeri ilişkiler hareketi, bilimsel yönetim döneminden sonra dikkatlerin bir başka noktaya çevrildiği bir dönem şekline gelmiştir. Beşeri ilişkiler yaklaşımı, geleneksel yönetim düşüncesinde olduğu gibi insanı “üretim faktörlerinden biri” ve makinenin bir parçası şeklinde ele almamış, insanların örgütler içinde ne şekilde davranmaları gerektiğinden çok ne şekilde davranacaktım belirlemiştir (52).

Beşeri ilişkiler yaklaşımı, önemli ölçüde sosyoloji, psikoloji, antropoloji Ve bunların alt disiplinlerini meydana getiren endüstriyel psikoloji, endüstri sosyolojisi, sosyal psikoloji, örgütsel psikoloji disiplinlerine dayanmaktadır.

Bunun için de, disiplinler arası bir özellik taşımaktadır. Beşeri ilişkiler yaklaşımı bu disiplinlerin katkılarıyla gelişerek, bilimsel bir nitelik kazanmış, karmaşık sorunlar üzerine eğilen ve geniş bir felsefeye dayanan Örgütsel davranış haline gelmiştir (53).

2.3.1. Beşeri İlişkiler Yaklaşımının Dayandığı Varsayımlar

Beşeri ilişkiler yaklaşımı psikoloji, sosyoloji ve sosyal psikolojiden alınan aşağıdaki varsayımlara dayanmaktadır (54):

Psikolojiden Alman Varsayımlar:

i) İnsanlar farklı şekillerde güdülenir ve harekete geçirilirler.

ii) İnsanlar her zaman akılcı davranmazlar.

iii) İnsanlar birbirine bağlıdır. Bu bakımdan, bireysel davranışların genellikle işyerindeki sosyal şartlarla açıklanması gerekir.

iv) Yöneticiler, insan ilişkileri konusunda iyi bir uygulamacı olabilecek şekilde eğitilebilirler.

Sosyolojiden Alman Varsayımlar:

i) İşyerindeki mevcut sosyal ortam, sadece yönetim tarafından değil grup üyeleri tarafından da etkilenir, grup üyeleri de bu sosyal ortamın etki si altında kalır.

ii) İşyerindeki klik ve biçimsel olmayan örgütlerin varlığı bir gerçektir. Biçimsel olmayan örgüt ve klikleşmeler, biçimsel örgütü etkiler ve aynı zamanda da biçimsel örgütün etkisi altında kalırlar.

iii) İşin gerektirmiş olduğu roller, işin bünyesinde var olan kişisel ve sos yal iş görevleri nedeniyle iş tanımlamalarında belirlenenden çok daha karmaşık durumdadırlar. Bu durumlar da doğal olarak iş analizi yapılırken dikkate alınmaz.

iv) Örgüt gerçekçi bir şekilde, birbirini karşılıklı olarak etkileyen parçalardan, kısımlardan meydana gelen sosyal bir sistem biçiminde tasarlanmalıdır.

Sosyal Psikolojiden Alınan Varsayımlar:

i) İnsanlar, kendi amaçlarına örgüt amaçları açısından bakmaya çoğu zaman istekli değildirler. Bu nedenle, insanları etkilemek gerekmektedir.) Örgütün iletişim kanalları, örgütün akılcı ve ekonomik bir şekilde işleyişini temin eden bilgileri taşıdığı gibi, çalışan kişilerin his ve duygularını] da aktarır.

iii) Kararlara katılma mekanizması moral ve verimlilik üzerinde olumlu etkiler meydana getirir.

iv) Sağlam teknik kararlar ve işbirliğini sağlamak için takım halinde çalışma gerekli olmaktadır.

2.3.2. Beşeri İlişkiler Hareketinin Öncüleri

Beşeri ilişkiler hareketine katkıda bulunan düşünürler hakkındaki kısa bilgiler aşağıda sırasıyla verilmiştir.

Hugo Munsterberg:

Endüstriyel psikolojinin kurucusu olarak tanınan Hugo Munsterberg, “Psikoloji ve Endüstriyel Verimlilik” isimli eserim 1913 yılında yayınladı. Bu kitap, bilimsel yönetim ile ondan daha fazla gelişmiş bir görüş olan ve 1930′larda geliştirilmiş bulunan neoklâsik teori arasında önemli bir köprü oluşturdu. Munsterberg, bilimsel yönetimin öncüleri olan Taylor, Gilbreth, Emerson ve Gantt gibi düşünürlerin yaptığı işleri övüyordu. Taylor’u bilimsel yönetim hareketinin “akıllı öncüsü ve başlatıcısı” şeklinde tanımlıyordu. Bilimsel yönetim hareketinin, dünyanın inkâr edemeyeceği “en değerli görüşleri” ortaya çıkardığını iddia ediyor ve “bu yeni teorinin ilkeleri değerini her zaman için koruyacaktır” şeklinde fikrini açıklıyordu (55).

Munsterberg, “mümkün olan en iyi insanın nasıl bulunabileceğini, en üstün işin nasıl yapılabileceğini ve en üstün sonucun nasıl sağlanabileceğini” belirlemeye çalışıyordu. O da Taylor gibi, yönetimde bilime daha çok yer veriyordu. Taylor’un özgeçmişi mühendisliğe de dayanıyordu. Munsterberg ise iyi bir psikolog idi. Bilimsel yönetim konusunda tanınmış dört ilkesinden birisinde Taylor, işçinin bilimsel esaslara göre seçilmesi, eğitilmesi ve yetiştirilmesi gerektiğini ifade ediyordu. Munsterberg ise, kişisel farklılıkları ölçmede değeri kanıtlanmış bulunan psikolojik tekniklerin endüstriyel problemlere uygulanması gerektiği görüşünü ileri sürüyordu. Bunu yaparak, işçinin bilimsel yoldan seçilmesi zorunluluğu görüşünü uygulamaya koymuş oluyordu. Böylece Taylor ve Munsterberg’in hedeflerinin aynı olduğu ifade edilebilir. Taylor’un görüşleri onun bir mühendis olduğunu, Munsterberg’in yaklaşımı ise henüz gelişmekte olan psikoloji konusunu işaret ediyordu. Munsterberg’in Taylor’u övmesi gibi, Taylor’un da Munsterberg’in çalışmalarını kendi çabalarının yaygınlaştırılması biçiminde görerek övdüğü söylenebilir (56).

Munsterberg, elektrikli trenlerde çalışan makinistler arasından kaza kapmaya eğilimli olanları, ani bir tehlike sırasında olumlu karar alabilecek gemi kaptanlarını ve iyi bir telefon operatörü olabilecek kadınları tanımla yan bilimsel psikolojik testler geliştirdi. Ayrıca, çok sayıda diğer mesleklere “benzer çalışmalar da yaptı. Bundan başka işin doğrudan doğruya kendisini de inceleyerek onun insan karakteri ve yetenekleri ile en iyi bir şekilde uyabileceği biçimi belirlemeye çalıştı. İş görmede monotonluğu, yorgunluğu, psikolojik uyumu ve diğer faktörleri de işçiye ve işçinin performansına yaptığı etki açısından inceledi. Bundan başka, sosyal ve kültürel faktörlerin dışında nelerin bir ferdi ve onun performansını etkileyebileceğini de izah ediyordu. Munsterberg, kendi yaklaşımının insan kaynaklarının hemen hemen sınırsız olan israf ve kayıplarını azaltacağım ve hem firmalara hem de oralarda çalışan işçilere büyük ekonomik kazançlar temin edeceğini iddia ediyordu. Ayrıca, iç dünyası işi ile uyumlu olan kişilerde, ortaya çıkacak yararlar da daha büyük olurdu. Çalışmaların esas olarak kişinin iç dünyası ve işinin uyum içinde olmasının zorunluluğunu telkin ediyordu. Bu takdirde, “iş de zihnî tatmin olmama, zihni depresyon ve cesaretinin kırılması gibi durumların yerini toplumumuzda üstün düzeyde neşe ve olağanüstü ahenk uyumun alacağını” ifade etmiştir (57).

Munsterberin kişiler arasındaki farklılıklar konusuna dikkatlerini çevirmesi ve sosyal faktörleri açık bir şekilde dikkate alması, daha sonralar neoklâsik teori olarak bilinen konuya büyük yararlar sağlamıştı. Daha önce de açıklamış olduğu gibi, onun bilimsel yönetim ile olan ilişkileri de oldukça güçlü idi. Böylelikle geçmişe bakıldığında, onun eserinin klâsik ve neoklâsik teoriler arasında değerli bir bağlantı kurmuş olduğu görülür (58).

Elton Mayo:

Beşeri ilişkiler yaklaşımı özellikle 1940 ve 1950′lerde geçerli olmuş bir görüştür. Elton Mayo bu hareketin kurucusu olarak kabul edilir. Bu görüşe John Dewey dolaylı, Kurt Lewin ise doğrudan katkılarda bulunmuşlardı: Mayo, 1930′lu yıllarda Batı Elektrik Şirketi’nin Hawthorne işletmesinde yaptığı araştırmalar sırasında “sosyal insanı” (social man) keşfetmiştir. Bundan sonra, beşerî ilişkiler hareketi kendisinin önderliğinde gelişmiş ve asrı ortalarında da Taylor’un endüstriyel tamamlayıcısı olarak kabul görmüştü Havvthorne araştırmalarının sonuçları F. J. Rothlisberger ve W. J. Dickson ta rafından “Yönetim ve Yönetilenler” (Management and the Worker) adlı eser de yayınlanmıştır. Bu görüşe Chris Argyris, Lensis Likert, Douglas Mc Gregor ve Keith Davis değişik şekillerde katkıda bulunmuşlardır. Bu araştırmalarda Mayo ve arkadaşlarının elde ettikleri bulguları şu şekilde kısaca özetlemek mümkündür (59):

- Yapılan işin miktarını işçinin “fiziki kapasitesi” değil, “sosyal kapasite si” belirler. Bu araştırmalar başlangıçta işin fiziki şartlarının personelin verimliliğine etkisini incelemek amacıyla yapılmış, ancak elde edilen sonuçların değerlendirilmesi ile fiziki şartlardan ziyade sosyal şartların işçi üretimini etkilediği sonucuna varılmıştır.

- Ekonomik olmayan ödüllendirmelerin, işçilerin mutluluğunu etkilemekte önemli bir rolü mevcuttur.

- Örgütlerde üst düzeydeki uzmanlaşma buradaki iş bölümünün en yüksek ve yeterli düzeyde olduğunun kanıtı değildir. Böyle olmakla beraber, klâsik teoride iş bölümü, verimlilik ve akılcılığın belli başlı kaynağı olarak görülmekteydi. Kitle üretim tekniklerinin endüstride üretimi çok yüksek düzeylere çıkarmış olduğu bir gerçektir. Ancak iş bölümünden beklenen miktarda bir verimlilik düzeyi, iş bölümünün ortaya çıkardığı sorunlar nedeniyle gerçekleştirilememiştir. Bu sorunları çözümlemek, hiç olmazsa azaltmak amacıyla neoklâsik teori bazı teklifler, plân ve programlar geliştirmiştir. Örnek olarak “iş genişletme” ve “iş zenginleştirme” süreçleri bu teorinin başlattığı faaliyetlerdir.

- Çalışanlar, çoğu zaman yönetime ve onun koyduğu normlara karşı kişi olarak değil, belirli bir grubun üyesi olarak davranışlarda bulunurlar. Kişinin ne kadar üretim yapacağı kişiler tarafından değil, kişinin üyesi olduğu grup tarafından belirlenir. Böylece grup içindeki bireysel davranış engellenmiş olur. Kendi davranışında direnen kişi ise, grup üyeleri tarafından cezalandırılmaktadır.

Hawthorne araştırmaları örgüt ve yönetim konularında önemli bir dönüm noktasını oluşturur. Bu araştırmalar, telefon parçaları üreten Batı Elektrik Şirketinin 200.000 işçi çalıştıran Hawthorne işletmesinde gerçekleştirilmiştir. Şirket, ışıklandırma, dinlenme araları, daha az çalışma süreleri vb. konularda oluşturulan belirli fizik ve çevre değişikliklerinin verimlilik üzerindeki etkilerini araştırmak amacıyla Harvard Üniversitesi ile işbirliği yapmıştır. Kolay ve açıklanabilir sonuçlar elde etmede başarısızlığa uğrayınca, araştırmacılar bu başarısızlıklarının nedenini beşerî faktörlerde aramaya başlamışlardır. Bu ise, iş hayatı ile ilgili biçimsel olmayan ilişkilerin, kişilerin çalışmaları sırasındaki davranışlarını etkileme açısından taşıdığı önemi ortaya çıkarmıştır (60).

2.3.3. Hawthorne Araştırmaları

Neoklâsik teorinin varlığı çok eski devirlere kadar uzanır. Ayrıca 1900′lü yılların başlarında Munsterberg’in eseri, örgütlerdeki kişiler arasındaki bireysel farkları da açıkça ortaya koyuyordu. Munsterberg, bunlardan başka organizasyona dışarıdan gelen sosyal ve kültürel faktörlerin etkisini de izah ediyordu. Elton Mayo da yorgunluk ve monotonluk üzerinde 1925 yılından önce gerçekleştirilmiş bulunan birçok çalışmayı açıklamıştı. Böyle olmakla beraber, beşerî ilişkiler hareketinin başlangıcı genellikle, 1924-1932 yılları arasında yapılmış Hawthorne deneyleri olarak bilinir. Her ne kadar başlangıcı çok daha eski tarihlere kadar uzanırsa da, Hawthorne deneyleri şüphesiz bu harekete belirli bir biçim vererek açıklığa kavuşturmuştur. Yapılan deneyler ve deneylerin sonuçları F. J. Rothlisberger ve William J. Dickson tarafından detaylarıyla açıklanmıştır. Bununla beraber Elton Mayo, belki de bu hareketi diğerlerinden daha çok etkilemiş ve geliştirmiştir (61).

Başlangıçta Hawthorne çalışmaları klâsik teorinin bir çeşit uygulaması şeklinde başlamış, ancak elde edilen bulgular yeni bir yaklaşımın ortaya çıkmasına neden olmuştur. Araştırmacılar Western Elektrik Şirketinin Chicago’nun banliyösü olan Cicero’daki Howthorne fabrikasında, ışıklandırma, ısıtma, yorgunluk ve fiziksel yerleşim düzeninin işçilerin verimliliği üzerindeki etkilerini araştırmak ve incelemek amacıyla çalışmalarına başlamışlardır. Araştırmacıların başlangıçtaki hipotezi şöyle olmuştur: Işıklandırma, ısıtma, dinlenme zamanları gibi fiziksel iyileştirmelerin dereceleri yükseldikçe verimlilik de artacaktır (62).

Bu çalışmalar sırasında yapılan deneyler aşağıda sırasıyla açıklanacaktır:

2.3.3.1. Işıklandırma Deneyleri

Daha önce de değinildiği gibi Havvthorne araştırmaları çeşitli insan mühendisliği (human engineering) değişkenlerinin (ısı, ışık yorgunluk gibi) üretim üzerine olan etkilerini incelemek üzere yapılmışlardır. Işıklandırma deneyleri, ışığın işçi verimine ilişkin etkisiyle ilgilidir. Örnek olarak alınan bir grup işçi, deney grubu ve kontrol grubu şeklinde ikiye ayrılmış ve sözkonusu deneyler bu gruplara uygulanmıştır. Kontrol grubu, aynı şartlar altında bir diğer ifadeyle sabit ışık altında, deney grubu ise değişik ışık şartları altında çalışan grubu meydana getiriyordu. Deney grubunda ışık şiddetli 24 mumdan 46′ya, daha sonra da 70′e çıkarılmış, kontrol grubunda ise ışık şiddeti sabit bırakılmıştır. Araştırmacılar, bu işlemleri hem sunî hem de doğal ışıklandırmanın kullanılmasının bir sonucu şeklinde düşündüler ve doğal ışıklandırmayı kaldırdılar. Neticede yine aynı şekilde her iki grupta da verim bakımından bir artış oldu. Araştırmanın daha sonraki aşamasında deney grubunun ışık şiddeti, ay ışığı düzeyine kadar indirildiği halde, bu grubun üretiminde çok belirgin bir düşüş kaydedilmemiştir. Böylece işçilerin artan verimliliklerini başka bir nedene bağlamak gerekmekteydi (63).

Bütün bunlar, işçileri etkileyen ancak, etkileri henüz kontrol edilmemiş olan birtakım değişkenlerin var olduğunu gösteriyordu. Bu faktörler, fiziksel değişikliklerin yapacağı her türlü etkiyi olumsuz hale getiriyordu. Bu araştırma sürekli olarak verimliliğin yükselmesi, deneye tabi tutulan işçilerin kendileri üzerinde bir araştırma yapılmakta olduğunu bilmelerinden kaynaklanıyordu. Bu gerçek “Havvthorne etkisi” sözünün araştırma yönetimine girmesini sağlamıştır. Bu etki, bugün araştırmaya katılan deneme personelinin bunun farkına vararak araştırıcıların hipotezlerinden farklı bir şekilde davranmaları anlamına gelmektedir. Bu beklenmedik bulgular karşısında araştırıcılar, sonuçları etkilediği veya bozduğu sanılan faktörleri yok edecek bir dizi araştırmaya başlamışlardır (64).

2.3.3.2. Röle Montaj Odası Deneyi

Onüç devreyi kapsayan ve ikibuçuk yıl devam eden bu araştırma, öncelikle fiziki şartları araştırmayı amaçlamaktaydı. Şöyle ki, bu tecrübede sanayi sektöründeki herhangi bir çalışma grubunun verimliliği ile büyük ölçüde ilgili görülen şu şartlar üzerinde durulmaktaydı. Dinlenme devrelerinin sayısı ve uzunluğu, iş günü ve iş haftasının uzunluğu. Bu şartlar birbirini takip eden deneyim devrelerinin herbirinde değişikliklere tabi tutulmuştur. Fiziki çalışma şartlarında yapılan değişikliklerin, işçilerin verimliliği üzerinde oluşturacağı etkileri ölçme amacım güdüyordu. Bu tecrübe devreleri sırasıyla aşağıda açıklanmıştır (65).

I. Devre: Röle Montaj Atölyesinde 113 işçi kız çalışmaktaydı. Bunlar bütün atölyeyi kapsayan parça başına ücretle çalışan yarı vasıflı işçilerdi. Hepsi de aynı işi yapıyorlardı. Kendilerine yakından nezaret ediliyor ve aralarında konuşma yapmaları istenmiyordu. Araştırmanın birinci devresi, alışılmış Röle Montaj Atölyesinde gerçekleştirildi. Röle, kırk civarında parçadan oluşan telefon parçalarına verilen isimdir. İşçilerin görevi söz konusu parçaları monte etmekti. 113 kız işçi arasından 6 işçi seçildi. Bunlardan biri hazırlama işçisi olarak çalışacaktı. İşçiler birlikte çalıştıkları için birbirlerini çok iyi tanıyorlardı. Kendilerine olay açıklandı ve rızaları alındı. Fakat tecrübe odasına nakledilmeden önce 2 hafta gibi bir süre işçilerin ürettikleri miktarlar haberleri olmaksızın ölçtü. Bunun amacı, her bakımdan standart olan şartlarda bu işçilerin normal üretim miktarları hakkında bir kayıt elde etmekti.

II. Devre: Bu devre, söz konusu altı işçinin tecrübe odasına nakledilmesiyle başladı. Kızlar bir masanın etrafında oturmuş durumda çalışmaktaydılar. Başlarında hiçbir nezaretçi yoktu. Sadece araştırmayı takip için bir gözlemci sürekli olarak odada bulunuyordu. İşçilerin kendi aralarında konuşmaları yasak edilmişti. Kendilerinden rahat bir çalışma hızıyla çalışmaları istenmişti. Araştırmanın amacına uygun bir şekilde çok ayrıntılı ve noksansız olarak kayıtlarının tutulması kararlaştırılmıştı. Sadece işçilerin üretim kapasiteleri ölçülmekle kalınmıyor, çalışma odasının hararet ve rutubeti, işçilerin her gece kaç saat uyudukları, yedikleri yemeğin miktarı vb. konular da özenle kaydediliyordu. Daha sonra işçiler düzenli aralarla sağlık kontrolünden geçiriliyordu. Beş hafta süren ikinci devre sırasında, çalışma ortamının şartlarında hiçbir değişiklik yapılmamış, işçiler esas atölyedeki ücret ödeme biçimine aynı şekilde tabi tutulmuşlardı. Bu ücret ödeme biçimi yüzer kişilik grupları kavrayan parça ücret özelliğini taşımaktaydı.

III. Devre: İşçilerin yeni bir parça başına ücret esasına dayanan bağımsız bir grup oluşturmaları durumunda daha etkili bir işbirliği kurmalarının kolaylıkla gerçekleşeceği düşünülerek sadece tecrübe odasındaki grubu kapsayan bir teşvik edici ücret sistemi esas alındı. 8 Hafta süren bu devrede üretimde artışlar olduğu görüldü.

IV. Devre: Bu devrede deney mahiyetindeki esas değişiklilikler gerçekleştirilmeye başlandı. Şöyle ki, beşer dakikalık iki dinlenme devresi kondu. Bunlardan biri sabah, diğeri öğleden sonra uygulandı. Üretimde yine artışlar olduğu görüldü.

V. Devre: Bu devrede dinlenme süreleri uzatılarak beş dakikadan on dakikaya çıkarıldı. Yine üretimde yükselmeler kaydedildi.

VI. Devre: Bu devrede beşer dakikalık altı adet dinlenme süresi kondu. Bunlardan üçü sabah, üçü öğlenden sonra verildi. Ancak işçiler bu çalışma şartlarında çalışma düzeninin bozulduğundan şikayetçi oldular. Üretimde hafif bir düşme oldu.

VII. Devre: Bu devrede beşinci devrenin dinlenme şartlarına dönüldü. Fakat dinlenme süreleri sabah 15 dakikaya, öğleden sonra ise 10 dakikaya çıkarıldı. Bu dinlenmeler sırasında da işçilere hafif yemekler verildi. Üretim yükselerek, V. devredeki düzeyine erişti. Bu dinlenme süreleri ve hafif yemek yöntemi onbirinci devre sonuna kadar devam ettirildi.

VIII. Devre: Bu devrede işgünü yarım saat kısaltıldı.

IX. Devre: İşgünü yarım saat daha kısaltıldı. Üretimde yükselmeler kaydedildi.

X. Devre: Bu devrede, yedinci devrenin şartlarına dönüldü. Üretimde tekrar yükselmeler kaydedildi.

XI. Devre: Bu devrede beş günlük iş haftası uygulamasına başlandı. Bu şu şekilde gerçekleştirildi. İşgünü her gün bir saat uzatıldı. Buna karşılık da Cumartesi günü çalışılmadı, ortalama saat başına üretimde daha kısa iş günlerine oranla hafif bir düşme olduğu görüldü. Ancak günlük üretim miktarı yükseldi.

XII. Devre: (İlk şartlara yeniden dönüş) Aynı işçiler 12 hafta devam eden bu devre boyunca dinlenme süreleri, işgününün uzunluğu vb. konularda tecrübenin ilk iki devresinde uygulanmış bulunan şartlara tabî tutuldular. Hem günlük hem de haftalık üretim hacmi o zamana kadar görülmemiş bir şekilde yükseldi.

XIII. Devre: Bu devre diğer devrelere göre süre bakımından en uzun olanıdır. 31 hafta devam eden bu devre süresince, yedinci devrenin şartları aynı şekilde tekrarlandı. Üretim düzeyi yükseldi, sonra yeni ve yüksek bir rekor düzeyde karar kıldı, onikinci devrede erişilen düzeyi de aştı. Her bir deney devresinin bir öncekinden farklı olmasına rağmen araştırmacılar serî tecrübeler sırasında aynı şartların birer birer ortaya çıkmasına özellikle dikkat etmişlerdir. Böylece VII., X. ve XIII. devrelerin her birinde sabahları 15 ve öğleden sonraları ise 10 dakika süren iki dinlenme devresi vardı. Bundan başka, bu devreler sırasında hafif yemek servisi de yapılıyordu. XII. devre, I., II. ve III. devrelere benziyordu; dinlenme süreleri verilmemişti.

Sonuç: Verimlilik, araştırma süresince bir deney devresinden diğerine düzenli bir artış göstermiştir. Özellikle VIII. devreden sonra dikkate değer bir artış sağlanmıştır. Dinlenme süreleri uygulamasına son verildiğinde bile verimlilik önceki düzeyine dönecek yerde yükselmeye devam etmiştir. Bu nedenle, deney çalışmalarının başarısızlıkla sonuçlandığını söylemek gerekmektedir. Bir diğer ifadeyle, fiziki şartlar daha önceki hallerine döndürülmelerine rağmen verimliliğin yine yükselişi, deneyde kontrol altına alınmamış olan bir takım önemli şartların değişmiş olduğunu ortaya koyuyordu. Üretimde meydana gelen artışların her şeyden önce fiziki şartlarda oluşturulan gelişmelere atfedilmesine dayanan varsayım, tamamen altüst olmuştu. Bu durumda, üretim artışlarına neden olan itici güç neydi? (66).

Araştırmacılar asıl Röle Montaj Atölyesindeki şartlarla deney odasındaki durum arasında oluşan ve aşağıda açıklanacak bazı tesadüfi değişmelerin önceden tahmin edilmeyen üretim artışına muhtemelen sebep olabileceğini düşündüler. Öncelikle bazı “sosyal çevre şartları” deney odasındaki durumu değişik yönlerden karakterize etmekteydi ki, bunlardan birçoğu aynı zamanda ışıklandırma deneyleri için de geçerlidirler. Şöyle ki, işçilerin başında herhangi bir nezaretçi yoktu. Çalışma boyunca deney şartlarında herhangi bir değişiklik yapılmadan önce her defasında işçilerin fikri alınmıştı. Kendileri ile sık sık görüşmeler yapılmış ve düzenli sağlık kontrollerine tabî tutulmuşlardı. Gözlemciye karşı herhangi bir güvensizlik hissetmemişler, üstelik kendisine yakınlık göstermişler ve dertlerini açmakta tereddüt etmemişlerdir. İşçiler birbirleriyle arkadaş olmuşlar ve serbestçe konuşabilmişlerdir. Dikkatleri kendi üzerlerine çekebiliyorlar ve önemli olduklarım hissediyorlardı. XII. devreye ulaşılmadan çok önemli bu altı işçi aralarında tamamen tesadüfen aynı yerde çalışmaktan başka hiçbir ortak ilişki bulunmayan herhangi bir insan topluluğu olmaktan çıkmış ve bundan böyle birbirine çok bağlı bir grup oluşturmaya başlamışlardı. Tecrübenin önemini de anlamışlardı. İçlerinden herhangi birisine biçimsel olmayan grup lideri olarak saygı gösteriyorlardı. İş başında ve iş dışında birbirlerine karşı samimi idiler ve yardımcı oluyorlardı. Araştırmayı yapanlar, “sosyal” değişmelerin dışında ekonomik bir farkın da var olduğunu görmüşlerdi. Araştırmalara göre altı işçinin üretimine dayanan teşvik edici ücret sistemiyle yeni bir ekonomik faktör etkisini ortaya koymaktaydı (67).

2.3.3.3. Tel Bağlama Gözlem Odası Deneyi

Önceki deneylerde üretimin belirlenmesinde grubun önemi anlaşılınca, araştırmacılar bir deneye daha başladılar. Bu deney, parça başına ödenen ücret sisteminin grup davranışlarına ve üretime etkisini araştırmaktaydı. Araştırma yöntemi ise sadece gözlemde bulunmaktan ibaretti. Bunun için 14 kişiden meydana gelen yeni bir grup seçildi. Bu ondört erkek işçi tel bağlama atölyesinden alınarak küçük bir gözlem odasına yerleştirildiler Burada yapacakları çalışmalar, daha önce atölyede yaptıklarından farklı değildi Sadece diğer işçilerden ayırdedilmiş bir şekilde ve bir gözlemcinin sürekli olarak denetimi altında bulunuyorlardı. Aynı şekilde parça başına ücret alıp ustabaşı tarafından sık sık denetleniyorlardı. Daha önce yapılan tahminlere göre grubun amacı, üretimi yükseltmek ve hızlı çalışan işçilerin daha yavaş çalışanlara fazla çalışmaları konusunda baskı yapmayacakları yönündeydi. Bu deney sonunda araştırmacılar, verimin bir sosyal davranış biçimi olduğunu ortaya çıkarmışlardır. Şöyle ki işçi, grubun belirlediği bir ölçüye gör hareket etmekteydi. Bu grup ölçüsünün altında veya üstünde üretim Japanlar grup üyeleri tarafından farklı biçimlerde cezalandırılmaktaydılar Grup her kışı için belirli bir üretim miktarı tespit etmekteydi ve bu miktarda ne beceri ve kabiliyet ve ne de ustalıkla ilişkili değildi. Diğer önemli bir bulgu da pekiştirici bir öğe olarak para, kişisel verimliliği belirlemekte, sosyal kabul ve grup içinde güven gibi faktörlerden az etkili olmaktaydı (68).

2.3.3.4. İkinci Röle Montaj Deney Grubu

Araştırmacılar. Röle Montaj Odası Deneyine “sosyal çevre” şartlarının sonuçları karıştırıcı etkisinden “arınmış”, sade “ekonomik değişkeni” kapsayan yeni bir araştırma ile devam ettiler. Burada sosyal çevre şartlarında her hangi bir bir değişiklik yapmaksızın yalnız teşvikli ücret sisteminde oluşacak değişikliğin verimliliğe etkisini ölçmek amacı güdülüyordu. Röle Montaj Atölyesinden altı işçi kız seçildi ve bunlar, sadece kendi ürettiklerinin toplamına dayanan yeni bir grup üretim ücretine tabi tutuldular. Diğer bir ifadeyle her işçinin ücreti, grubun ortaya koyduğu üretimin 1/6 sına karşılık geliyordu, işçilerin çalışma çevrelerinde başka herhangi birşey danışılıp rızaları alınmamış, herhangi bir dinlenme arası da verilmemiş ve aralarında da hiç bir gözlemci bulunmamıştır. Sonuçta, verimlilik önce yavaş yavaş yükselmiş daha sonra yükselme durarak sabit bir düzeyde seyretmiştir. (Ortalama üretim ilk iki gün içinde %11 yükseldi. Araştırmanın geri kalan 40 günü içinde ise yükselme tamamen durdu. Bazı işçiler %16 kadar bir artış sağladılar diğerleri ise hiçbir gelişme sağlayamadılar (69).

2.3.3.5. Mika Yarma Deneme Odası

İkinci R.M.O.D.lerini, teşvik edici ücret sisteminin sonuçları karıştırıcı etkisinden arınmış, sadece “sosyal çevre şartlan” değişkenini kapsayan yeni bir araştırma takip etti. Böylece teşvik edici ücret sisteminde herhangi bir değişiklik yapmaksızın, sadece sosyal çevre şartlarındaki değişikliklerin verimliliğe etkisini ölçmek amacı güdülmekteydi. Araştırıcılar bu deneyle, R.M.O.D. deki işçilerden elde ettikleri sosyal tecrübelerdeki değişik sonuçları, ücret ödeme sisteminde herhangi bir değişiklik yapmadan yeni bir gruptan tekrar elde etmeye çalıştılar (70).

Mika Yarma Atölyesinden seçilen işçiler, içinde bir gözlemcinin de bulunduğu küçük bir odaya yerleştirildiler ve hepsi aynı muameleye tabi tutuldular. Eski atölyede geçerli olan parça başına ücret sistemi yine aynı şekilde esas alındı. İşçi kızların konuşmalarına müsaade edildi. Dinlenme aralarına da yer verildi. Ustabaşı yoktu. Yapılan değişikliklerle ilgili olarak fikirleri alınıyor, kendileriyle görüşmeler yapılıyordu. Sağlık kontrollerine tabi tutulmaktaydılar. Neticede, 12 ay süren durum şuydu: işçiler verim bakımından birbirleriyle karşılaştırıldıklarında aralarında büyük farklar görülmemiş, bununla beraber genel ve yavaş bir verimlilik artışı elde edilmiştir. Bunu takip eden 4 ay içinde ise, üretimde giderek bir azalma görülmüştür. Fakat verimlilikteki bu azalma, genel ekonomik krizin o aralarda daha fazla şiddetlenmesi üzerine ortaya çıkan işsiz kalma korkusuna bağlanabilir (71).

Öteki deneyler gibi bu son iki deney de verimliliği etkileyen esas faktörü nihai olarak belirleyememiştir. Bu bakımdan başarısızlığa uğramış sayılırlar. Esas faktöre ilişkin genel kanı şu merkezdedir. Bir defa, ekonomik kaygıların verimlilik üzerindeki etkileri bir gerçektir. Farklı bir ücret ödeme biçimi uygulamış bulunan ikinci R.M.O.D’nin ilk aşamasında elde edilen sonucu bu görüşün canlı bir örneği saymak mümkündür. Ayrıca, aynı işçi kızların daha sonraki davranışlarından da anlaşılıyor ki, sadece ekonomik faktörlerin verimliliği artırıcı yöndeki etkisi sınırlıdır. Mika yarıcı kızların durumundan ortaya çıkarılan sonuç ise, şöyledir: Sosyal çevre şartlarında oluşturulan değişiklikler yalnız yeni çevrelerinde serbest ve daha iyi şartlar altında çalıştıktan ve kendilerine önem verilmesinden gurur duydukları için kişi olarak daha fazla üretim yapmışlar ve bu üretim artışı ikinci R.M

Yorum ekle 12 Temmuz 2007

Giriş

GİRİŞ

Latin kökenli bir sözcük olan klima, iklim anlamına gelir. İklim sözcüğünden bir ülkeyi etkisi altında bulunduran coğrafi ve atmosferik koşullar ya da sıcaklık, atmosferik basınç, rüzgar ve fırtına gibi atmosferin durumu ve belirli bir yerdeki değişimini karakterize eden meteorolojik olguların tümü anlaşılır.

İnsanın biyolojik yapısı yanında ruh ve beden sağlığı da meteorolojik olgulardan etkilenir. Çevremizi, çevremizde geçen doğa olaylarını algıladığımız duygularla ancak tanıyabilir, anlayabilir ve değerlendirebiliriz. Atmosferik ortamda dokunma duyusu ile algıladığımız duyguların başında sıcaklık ve soğukluk duyguları gelir. Yerine göre sıcaklık duygusu algıladığımız zaman serinlemek ve soğukluk duygusunu algıladığımız zaman da ısınmak isteriz.

Rahat çalışabileceğimiz, rahat dinlenebileceğimiz ve rahat eğlenebileceğimiz bir ortamın oluşturulabilmesi için yapay yollarla ve teknolojik yöntemlerle atmosferik çevre koşullarının değiştirilmesi gerekir. Günümüzde yaşamımızı rahat sürdürebileceğimiz bir ortamın oluşturulması için atmosferik çevre koşullarının değiştirilerek sıcaklık, yerine göre de soğukluk duygularına dönüştürülmesini sağlayan yapay yolları ve teknolojik yöntemlerin tümüne KLİMA denilmektedir.

Su bilindiği gibi atmosferik basınçta kolayca buharlaşır. Yeryüzünün dörtte üçünün denizlerle örtülü olması ve suyunda atmosferik basınçta kolay buharlaşması yeryüzünü çevreleyen hava tabakasının devamlı olarak su buharı ile beslenmesine neden olur. Yer yüzünün herhangi bir yerinde, atmosferin içerdiği su buharının miktarı bu yerin denizden uzaklığına, yüksekliğine ve sıcaklığına bağlıdır. Yeryüzünü çevreleyen hava tabakasının içerdiği su buharına nem denir. Havanın içerdiği su buharı yani nem insan sağlığı için çok önemlidir. Sıcakta terleyen bir kişi, terin buharlaşması ile rahatlar. Eğer çevrenin havası su buharı ile doygun hale gelmişse ter buharlaşmaz ve bunalıma yol açar. Hava su buharını yanında CO2, SO2, CO gibi gazlarla çeşitli nitelikte tozları da içerir. Bunun için tiyatro, sinema, konferans salonu gibi kültür ve eğlence merkezleri ile iş yerlerinde teneffüs edilen havanın bu gibi sağlığa zararlı maddelerden temizlenmesi ve mensucat fabrikalarında olduğu gibi iplik imal edilirken pamuk liflerinin kopmaması için ortamın belirli bir nemlilikte tutulması gerekir. Kültür ve eğlence merkezleriyle işyerlerinde havanın temizlenmesi ve ortamın belirli bir nemlilikte tutulması ancak klima cihazlarından yararlanılarak gerçekleştirilir.

İNSAN KONFORU VE İKLİMLENDİRME

İnsan doğasından gelen zayıf bir yanı vardır. Bu da rahat olmak istemesidir. Çok sıcak veya çok soğuk, çok nemli veya çok kuru olmayan bir ortamda yaşamak ister. Fakat bu koşulları sağlamak kolay değildir. Çünkü insan vücudunun rahat edebileceği koşullarla, ,iklim şartları genellikle birbiri ile uyuşmaz. İnsan vücudunun rahat edebileceği koşulların kısacası konforun sağlanması, sıcak ve nem gibi bazı değişkenleri sürekli denetim altında tutmayı gerektirir. Mühendislerin görevi; insanları rahat ettirmektir.

İnsanların bir bölgenin iklimini değiştiremeyeceklerini anlamaları uzun süre almadı yapabilecekleri sadece ev veya işyeri gibi sınırlı bir kapalı alanın hacmin iklim koşullarını değiştirebilmekti. Geçmişte bu gereksinim şömine veya soba gibi basit ısıtma sistemleriyle sağlandı. Günümüzde ise ısıtma, soğutma, nemlendirme nem alma, temizleme hatta koku giderme gibi işlemleri yapan, başka bir deyişle bir ortamın havasını insanların isteklerine göre düzenleyen, gelişmiş iklimlendirme sistemleri vardır. İklimlendirme sistemleri insan vücudunun gereksinimlerini sağlamak için tasarlanır, bu nedenle insan vücudunun termodinamikle ilgili yönlerini bilmekte yarar vardır. İnsan vücudu, yakıtı yediğimiz besinler olan bir ısı makinesidir. Sürekli çalışan her ısı makinesi gibi, insan vücudu da artık ısısını bir ortama (çevreye) vermek zorundadır. İnsan vücudunun çevreye verdiği ısı yaptığı işe göre değişir. Yetişkin bir erkek için ortalama değerler, uyurken 87 Watt, dinlenirken veya masa başında iş yaparken 115 Watt, ağır bedensel iş yaparken 440 Watt`tır. Yetişkin bir kadın için ortalama değerler %15 daha azdır. Aradaki fark, vücut sıcaklığından değil büyüklüğünden gelmektedir. Sağlıklı bir insanın iç sıcaklığı 37° C dolaylarında sabittir. İnsan vücudu, atık ısısını çevreye kolaylıkla verebileceği durumlarda rahat eder.

Isı geçişi sıcaklık farkıyla orantılıdır. Bu nedenle soğuk ortamlarda, vücut çevreye her zaman verdiğinden daha çok ısı verir. Böyle durumlarda vücut enerji kaybını azaltmak için deriye yakın bölgelerde kan dolaşımını azaltır, buna bağlı olarak, normal olarak 340° C olan deri sıcaklığı ve ısı geçişi de azalır. Deri sıcaklığının düşmesi insanı rahatsız eder. Örneğin ellerde deri sıcaklığı 100° C düştüğü zaman acı hissedilir. İnsan vücudundan ısı kaybı, fazla giyinerek, başka bir deyişle yalıtım yapılarak veya hareket edip vücut içinde enerji üreterek azaltılabilir. Örneğin ; 10° C sıcaklıktaki bir odada, kışlık giysileriyle oturan bir adamın konfor düzeyi -23° C sıcaklıkta orta ağırlıkta iş yapan bir adamın konfor düzeyine eşittir. Sıcak ortamlarda durum tam tersidir, vücut çevreye ısı vermekte güçlük çeker ve sıkıntı çekilir. Hafif giysiler giyilerek çevreye ısı geçişi kolaylaştırılır ve hareket düzeyi en aza indirilerek vücudun atık ısı üretimi azaltılır. Hafif iş yaparken veya yavaş yürürken vücuttan ısıtılan ısının yarısını terleme yoluyla gizli ısı olarak diğer ısıda taşınım ve ışınımla duyulur ısı olarak çevreye verilir. Dinlenirken veya masa başında çalışırken atılan ısının çoğu (yaklaşık % 70`i) duyulur ısı olarak, ağır iş yaparken de atılan ısının çoğu (yaklaşık % 60`ı) gizli ısı olarak çevreye verilir. Terleme sırasında yüzeyde oluşan sıvı, buharlaşırken gizli ısıyı veya buharlaşma ısısını vücuttan sağlar, böylece vücut soğumuş olur. Fakat ortamın bağıl nemi %100 `e yakınsa, terlemenin büyük bir yararı olmaz. Uzun süreli terlemeye vücudun su kaybı eğer su içerek giderilmezse terleme azalır vücut sıcaklığı artar ve sıcak çarpması olabilir.

Pencereler gibi çevre yüzeyler arasında ışınımla ısı geçişlidir. Güneşin ısısı uzayda ışınımla yayılır. Havanın soğuk olmasına karşın bir ateşin karşısında ısınırsınız.

Benzer biçimde duvarları veya tavanı düşük sıcaklıkta olan ilik bir odada rahat edileme, çünkü vücuttan çevre yüzeylere ışınımla ısı geçişi olur.

İnsanın vücut rahatlığı veya konforu temel olarak üç etkene bağlıdır. Bunlar, kuru termometre sıcaklığı (sıcaklık), bağıl nem ve hava dolaşımıdır. Ortam sıcaklığı konforun en önemli kıstasıdır. İnsanların çoğu 22 ile 27° C sıcaklıklar arasında rahat eder. Bağıl nem konforu önemli ölçüde etkiler çünkü vücudun buharlaşma yoluyla ne kadar ısı atabileceği havanın bağıl nemiyle ilişkilidir. Bağıl nem havanın ne kadar nem alabileceğinin ölçüsüdür. Yüksek bağıl nem, terleme yoluyla ısı geçişini yavaşlatır, düşük bağıl nem ise hızlandırır.

İnsanların çoğu %40 ile %60 arasında bir bağıl nem tercih ederler.

Hava dolaşımı vücut rahatlığında önemli rol oynar, vücut yakınında biriken ilik ve nemli bir havayı uzaklaştırarak yerini göreceli olarak serin ve kuru havanın doldurmasını sağlar. Hava dolaşımı taşınım ve buharlaşma yoluyla ısı geçişini arttırır. Hava akımı, ilik ve nemli havayı uzaklaştıracak kadar kuvvetli fakat hissedilmeyecek kadar yumuşak olmalıdır. Hava akımı için uygun bir hız 15 m /dak. dır. Yüksek hızda bir hava akımı rahatlık yerine rahatsızlık verir. Örneğin ; 10° C sıcaklığındaki bir ortamda rüzgar ortamda 48 km /h olduğunda, sıcaklık durgun havada -7° C imiş gibi hissedilir. Bunun nedeni rüzgarın ısı geçişini artırıcı etkisidir. Vücut rahatlığını etkileyen diğer faktörler hava temizliği, koku, gürültü ve ışınım etkisidir.

TEMEL KAVRAMLAR VE TANIMLAR

4.1 - Nemli Hava :

Çevremizi saran atmosfer salt oksijen ve azot karışımı olan havadan oluşmamıştır. Havanın içerisinde yüksek oranda su buharı vardır. Havanın içerdiği su buharının miktarı çevre koşullarına ve meteorolojik olgulara bağlı olarak değişir.

Havanın içerdiği su buharı insanın hem biyolojik hem de beden ve ruh sağlığını etkiler

4.2 - Kuru Hava:

İçerisinde su buharı bulunmayan kuru havaya denir.

4.3 Buhar Basıncı:

Su buharının kısmi basıncı genelde buhar basıncı olarak nitelendirilir.

4.4 Mutlak veya Özgül Nem:

1 m3 havanın içerdiği su buharı miktarının kuru hava miktarı oranına denir. Buna göre mutlak nemi (1 kg) kuru havanın içerdiği su buharı miktarı olarak ta tanımlamak mümkündür.

1 m3 nemli havanın içerdiği su buharının ağırlığına (gs) kuru havanın ağırlığına (gh) ve mutlak nemi de x ile gösterirsek olur.

Nemli havayı oluşturan elemanlardan su buharının kısmi basıncı çok düşüktür.

Bunun için genel gaz konusu nemli havayı oluşturan su buharı ile kuru havaya uygulanabilir. 1m3 nemli havayı oluşturan su buharının kısmi basıncını P.s kuru havanın kısmi basıncına P.h dersek nemli havanın mutlak sıcaklığı T, basıncı P, buharın gaz sabiti Rs ve kuru havanın gaz sabiti de Rh olduğuna göre Dalton Kanununa göre

P = Ps + Ph eşitliğini,

Genel gaz kanunu uyarınca da

Ph . V = gs . Rs . T ve

Ph . V = gh . Rh . T

Eşitliklerini yazabiliriz.

Bu formüller göstermektedir ki mutlak nem, nemli havayı oluşturan elemanlardan su buharının kısmi basıncının kuru havanın kısmi basıncına oranının (0,6242) karına eşittir.

Suyun molar ağırlığı (Gsm)18.10-3 kg/mol

Kuru havanın molar ağırlığı (Gmh) 28,84.10-3 kg/mol

4.5 Bağıl Nem:

1 m3 nemli havanın içerdiği su buharı miktarının aynı sıcaklık ve aynı toplam basınçta içerebileceği max su buharı miktarına oranına bağıl nem denir.

Y = Bağıl nem

gs = 1 m3 havanın içerdiği su buharının ağırlığı

gd = max içerdiği su buharını miktarı ağırlığı

Y = gs / gd yazılır.

Diğer yandan 1 m3 nemli havanın içerebileceği max su buharının kısmi basıncını pd ile gösterelim.

Bu durumda genel kanuna göre

Ps . V = gs . Rs . T ve

Pd . V = gd . Rs . T eşitliklerini yazabiliriz.

Bu eşitliklerle Y = gs / gd eşitliğinin bileşimini yapacak olursak Y = Ps / Pd eşitliğini elde ederiz.

X = 0,6242 Ps / Pd olduğu için

Y = x . Ph / 0,6242 . Pd olur.

4.6 Kuru termometre sıcaklığı :

Atmosferik havanın sıcaklığıdır.

4.7 Çiğ Noktası :

Sabit basınçta soğutulan nemli havanın içerdiği su buharının yoğunlaşmaya başladığı sıcaklığa çiğ noktası denir.

Çiğ noktası belirlenmesi için su buharı ve kuru hava karışımının sabit basınçta soğutulması gerekir.

V = karışımın özgül hacmi

P = Basıncı

Vs = su buharının özgül hacmi

Ps = su buharının kısmi hacmi

Rs = su buharının gaz sabiti

T = mutlak sıcaklık

Genelde gaz kanunu uyarınca

Ps . Vs = Rs . T ve

P . V = R . T

Bu eşitliklerin birleşmesinden

elde edilir.

Vs = V / gs ve

V = V / G olduğundan

olur.

Buradan karışımın basıncı ve ağırlık oranları değişmedikçe su buharının kısmi basıncıda değişmediğini anlarız.

Termodinamikte doygunluk basıncı ile doygunluk sıcaklığı arasındaki ilişkiyi gösteren denklemlere gerilme denklemleri denir.

Gerilme denklemi

t = f(P) ile ifade edilir.

OP ve Ot eksenlerinden oluşan dik açılı koordinatlar sisteminde genel denklemi t = f(P) olan eğriye doygunluk eğrisi denir.

Bu eğrinin üstünde kalan bölge buhar bölgesi altında kalan bölge sıvı bölgesidir.

tA = karışımın sıcaklığı

tB = çiğ noktası sıcaklığı

4.8 Adyabatik doyma sıcaklığı :

Havanın uzun bir kanaldaki su üzerinden akıp doymuş hale geldiği zaman sahip olacağı sıcaklıktır.

4.9 Yaş termometre sıcaklığı :

Termometrenin ucuna suya doymuş bir pamuk fitil sarmak ve üzerinden hava akışını sağlamakla bulunur. Bu şekilde ölçülen sıcaklığa denilir.

4.10 Psikometrik diyagram:

Mühendislikte klima tekniği ile kurtma tekniği uygulamalarında temel madde olarak kullanılan nemli havanın özelliklerini hesap yöntemine göre daha kolay bir şekilde bulabilmek ve havanın hal değişimlerini (ısıtma, soğutma, nemli olması, kuru olması) daha kolay görebilmek için nemli havanın çeşitliği özelliklerini ihtiva eden psikometrik diyagram adı verilen diyagram pratikte çok kullanılır. Düşey eksen özgül nemi, yatay eksen nemli havanın sıcaklığını (kuru termometre) gösterir. Diyagramda Q=1 doymuş hava eğrisi, aynı zamanda yaş termometre ve çiğ noktası sıcaklıklarını okumak için kullanılır. Diyagramda nemli havanın entalpisini gösteren h=sbt eğrileri de çizilmiştir. Nemli havanın iki özelliği verilince diyagramda bu iki özelliğin kesiştirilmesi ile havanın konumu belirlenir.

5- ) KLİMA SİSTEMLERİ, UYGULAMALARI VE SİSTEM SEÇİMLERİ

Sistem seçiminde doğal olarak konfor en başta gelen kriterlerden biridir. Sistem seçimi yaparken öncelikle ısıtmanın aşağıdan, soğuk yüzey önlerinden ve mümkün olduğunca ışınım yoluyla yapılması ana konfor prensibidir. Buna karşılık soğutma yukarıdan yapılmalıdır. Isı kaybı yoğunluğu 250 W/m değerinin üzerinde olan dış yüzeyler (genellikle cam yüzeylerdir). Önlerine konulacak radyatör gibi statik ısıtıcılarla ısıtılmalıdır. Böylece soğuk dış yüzey sıcaklıkları artırılır ve bu da konfor sıcaklığının artmasına ve gerekli iç hava sıcaklığının düşmesine neden olur.

Buna karşılık tam tersine duvar tipi soğutucularla aşağıdan yapılan soğutma işlemleri, yaz klimasında konforsuzluğa neden olmaktadır. Bu soğutuculardan çıkan soğuk hava fazla yükselmeyerek geri düşmekte ve insanlara çarparak üşütmekte ve hasta etmektedir. Soğuk hava tavandan odaya verilmeli ve insanların yaşam bölgesine indiğinde, ortam hava ile karışarak rahatsız etmeyecek sıcaklığa gelmelidir. Isıtma ve soğutmanın tavandan yapılması halinde, sıcak havayı aşağıya indirebilmek için menfez çıkış hızlarını arttırılmak zorundadır. Bu durumda hava sesi oluşabilir. Aynı menfezden çıkan soğutulmuş hava daha ağır olduğu için hızla aşağıya inerek konforu bozar. Sonuç olarak uygun olmayan sistemler seçildiği zaman daha az konfor, daha çok enerji tüketilerek elde edilir. Yıl boyu çalışan iklimlendirme sistemlerine hibrid sistem (Amerikan sistem) denir. Isıtmanın radyatörle cam önlerinden, soğutmanın ise hava ile tavandaki menfezlerden yapıldığı sistemler kullanışlıdır.

6 - ) SİSTEM SEÇİM KRİTERLERİ:

Sistem seçiminde göz önüne alınabilecek pek çok kriter sıralanabilir. Önlem sırası mal sahibinin veya satın almayı yapan kişilerin isteklerine göre değişebilir. Ancak bunların önemleri aşağıda verilmiştir.

a-)Konfor

Sistem seçiminde beklide en önemli faktör konfordur. Bu anlamda HVAC tesisatı yapmanın amacıda budur. Dolayısıyla seçilecek sistem, iç ortamda beklenen şartları bütün değişen dış hava koşulları dahilinde hep belirli değerlerde tutabilmelidir. Bu konfor şartları arasında

* Sıcaklık

* Taze hava miktarı

* Ses kirliliği

* Nem

Temizlik (Hijyen)

Gibi değerler bulunmaktadır.

b- ) Kuruluş Maliyeti:

Kaynakların kısıtlı olması çoğu zaman ucuz yatırımlara yöneltmekte ve en önemli kriter haline gelmektedir. Halbuki asıl önemli olan toplam maliyet (life cycle cast) değeridir. Yani sistemin ekonomik ömrü içinde ortaya çıkan işletme ve yatırım maliyetleri toplamıdır.

c- ) İşletme maliyeti:

Enerji giderlerinin anormal derecede artması işletme maliyetlerini ön plana çıkarmıştır. İşletme maliyeti içinde yakıt (veya enerji) giderleri, servis ve bakım giderleri bulunmaktadır. Sistem verimi en önemli parametredir. Yüksek verimli sistem, toplam maliyet olarak çok daha ekonomik olabilmektedir.

d- ) Servis bakım sıklığı ve kolaylığı :

Servis sıklığı ve kolaylığı problemsiz bir işletmede arka planda kaldığı halde, sorun olduğunda en önemli olacaktır. Sistem bütün olduğu kadar basit ve sağlam olmalıdır.

e- ) İşletme kolaylığı:

İşletmenin mümkünse kalifiye teknik adamlara ihtiyaç olmaksızın yapılması önemlidir.

f- ) Çevre faktörü

Türkiye hala ciddi çevre koruma sınırlamaları getirilmemiş bir ülkedir. Bu nedenle sistem seçiminde çevre faktörü henüz belirleyici olmamaktadır. Ancak yakın gelecekte ileri ülkelerde olduğu gibi yakıt, akışkan, ekipman ve sistem seçiminde çevre daha belirleyici hale gelecektir.

g- ) Diğer faktörler:

Örneğin ara mevsimdeki geçiş kolaylığı veya sistem performansı bu kriterlerden biridir veya yapının özelliği ve mimarisi de seçimde önemli olabilir.

Özetle sistem seçiminde aşağıdaki faktörlerden pek çoğuna bağlı kalınır.

) Sistem maliyeti :

a ) İlk tesis maliyeti

b ) İşletme maliyeti

c ) Yatırım, geri dönümü hesapları

2- ) Binanın konumu :

a ) Coğrafik durumu

b ) Yönü

c ) Şekli

3- ) Binanın kullanımı :

a ) Ne maksatla kullanılacağı

b ) İnsan Miktarı

c ) Ekipman

d ) İşletme

4- ) Binanın tipi

a ) Konstrüksiyonu

b ) Şekli

c ) Eski ve yeni oluşu

5- ) Enerji

a ) Mevcut enerjiler

b ) Fiyatlar

6- ) Sistem tipleri

a ) Havalı sistemler

b ) Sulu sistemler

c ) Paket cihazlar ( havalı sulu )

d ) Yukarıdakilerin karışımı

7- ) Sistem kontrolü

a ) Zon kontrolü

b ) Her mahallin müstakil kontrolü

Projenin mal sahibine tavsiye edip, sonradan birlikte avantaj ve dezavantajlarının değerlendirecekleri sistem seçimini etkileyen faktörler :

Performans gereksinimi,

Kapasite gereksinimi,

Özel gereksinmeler,

İlk tesis maliyeti,

İşletme maliyeti,

Güvenebilirlik,

Fleksibilite,

Bakım kolaylıkları,

Yatırımcının Hedefleri

Mevcut proses için gerekli ortamın tesisi

Temiz bir çalışma ortamının yaratılması ve çalışanların veriminin arttırılması

Satışı arttırmak

Kirayı ve geliri arttırmak

Binanın satışını kolaylaştırmak

) SİSTEM SEÇİMİNDE ÖNCELİK

Uygulama yapılacak yerin iklim şartları sistem seçiminde büyük önem taşır. Hiçbir istem bütün avantajları bünyesinde toplamayacağı için ısıtma öncelikli veya soğutma öncelikli sistem seçimi ilk adımda göz önüne alınmalıdır. Ör Antalya soğutma öncelikli, Sivas ısıtma önceliklidir.

Dış ortamdaki nem oranı da önemlidir. Kurak iklimlerde evaporatif soğutma prensibinden yaralanılabilir. Kuru ve soğuk iklimlerde kışın nemlendirme mutlaka yapılmalıdır. Buna karşılık nemli iklimlerde ve ortamlarda tam tersine nem alıcı konulmalıdır.

Uygulama alanı; işyerlerinde, aydınlatma, makineler ve dolayısıyla ısı kazancı daha fazladır. Bu nedenle konutlara oranla daha fazla soğutma yükü gerekir.

Mimari sınırlamalar

Soğutma yapılacak binalarda güneşin içeri girmesini engelleyecek önlemler alınması enerji ekonomisini sağlar.

) ISI İHTİYACI HESAPLARI

Oturulabilen sıcaklıktaki bir mahallin sıcaklığının korunabilmesi için kış ayarlarında ısıtılması gerekir. Bunun için gerekli ısı miktarının bilinmesi gerekir. Isı, sıcak taraftan soğuk tarafa doğru akar. Mahal sıcaklığının sabit kalması için verilecek ısı, ısı kaybı hesabıyla belirlenir.

Isı kaybının bağlı olduğu önemli faktörler şunlardır.

İç ve dış sıcaklık dereceleri,

Bina inşaatında kullanılan malzeme cinslerine,

Binanın bağlı olduğu dış şartlara,

Binanın ısıtılmasının işletme şekline,

Isı kaybının hesaplanmasında mahal sıcaklığının sabit kalabilmesi için verilmesi zorunlu olan toplam ısı enerjisi iki bölümden oluşur.

QH = QT + QL

QT = Transmisyon yolu ile kaçan ısı (Kondüksiyonla)

QL = Eniltrasyon yolu ile kaçan ısı (Konveksiyonla)

8.1 TRANSMİSYON YOLU İLE OLUŞAN ISI KAYBININ HESABI

Bir hacmin iletimle oluşan artırımsız ısı gereksinimi (Qo), pencerelerden, kapılardan, dış ve iç duvar ile döşeme ve tavandan meydana gelen ısı kayıplarının toplamıdır.

Qo = k . f . ( ti td ) kal / h

k = Isı transferi kat sayısı

f = Isı geçiren yüzey (m2)

ti = Isıtılacak havanın sıcaklığı

td = Dış ortam yada komşu hacim sıcaklığı

QT = Qo ( 1 + % Artırımlar )

ARTIRIMLAR

Bir hacmin iletimle oluşan artırımlı ısı gereksinimi QT o hacmin iletimle oluşan artırımsız ısı gereksiniminin (Z), bir artırım faktörüyle çarpılması ile elde edilir.

Z = 1 + ZA + ZU + ZH

ZU = Kesintili ısıtma rejimi artırımı

ZA = Soğuk dış yüzeylerin dengelenmesi için alınan artırım

ZH = Yön artırımı

ZU = Kesintisiz işletme halinde başka 3 işletme şekli vardır.

İşletme şekli = geceleri ateşin azalması

İşletme şekli = günde 8 12 saat kesintili yapılması

İşletme şekli = günde 12 16 saat kesintili yapılması

ZA + ZU = ZD olarak tablolardan alınabilir

ZH içinde tablo değerleri kullanılır.

8.2 ENFİLTRASYON NEDENİYLE OLUŞAN ISI KAYBININ HESABI

Rüzgar etkisi ile pencereden ve kapı aralıklarından yapı bölümlerinin içine sızan soğuk havanın ısıtılması için gerekli ısı enerjisidir.

QL = S ( a . 1 ) . R . H . ( ti td ) . ZE ( kcal / h )

a = Havanın sızdırma katsayısı

1 = Rüzgarın geldiği pencere ve kapının hava sızıntı aralığı uzunluğu

R = Oda durum katsayısı

H = Bina durum katsayısı

ZE = Köşe durum katsayısı

R= Oda içine giren havanın akıp gidebilme durumunu belirler tablolardan alınır.

H=Yapının uygulandığı yerin, çevrenin durumunu ve inşaat tarzına bağlı özelliklerinin etkisinde bulunan bir katsayıdır. Tablodan tespit edilir.

ZE= Köşe pencere veya kapısı olan durumlarda =1 ,2

Diğer büyün hallerde 1 alınır.

ZW= Rüzgar zammıdır. Tablodan alınır.

Sembol

Anlamı

Sembol

Anlamı

İD

İK

Dış duvar

İç duvar

Dış kapı

İç kapı

Tavan

BBD

ÇPP

Dö

ÇCP

Beton dış duvar

Çift pimapen pencere

Tek pencere

Döşeme

Çift camlı pencere

Tablo 1 ; Isı kayıp cetvelinde kullanılan sembol ve anlamları

Pencere ve kapıların ısı geçirme katsayıları TMMOB` nin 84 nolu yayınındaki pencere ve kapıların ısı geçirme katsayıları çizelgesinden alınmıştır ve aşağıdaki tabloda belirtilmiştir.

PENCERELER

K ( Kcal / m2 h0 C )

Çift yüzeyli ahşap pencere

2,2

Tek pencere (ahşap)

4,5

Çift satıhlı pimapen pencere

2,6

Basit tek camlı pencere

4,5

KAPILAR

Dış kapı (madeni)

5,0

İç kapı (ahşap)

2,2

Balkon kapısı (ahşap)

4,0

Tablo 2 ; Pencere ve kapıların ısı geçirme katsayıları,

İşletme Durumu

0,1 0,29

0,30 0,69

0,70 1,49

1,50

% ZD

I. İşletme

II. İşletme

III. İşletme

Tablo 3 ; Birleştirilmiş artırım katsayısı ZD

Yön

G GB B KB K KD D GD

% ZH

-5 -5 0 5 5 5 0 -5

Tablo 4 ; Yön artırımı ZH %

Tablo 5 ; HAVA SIZINTISI ISI GEREKSİNMESİ İÇİN GEREKLİ DEĞERLERİN TESPİTİ

Yapının şekli

Pencere Yüksekliği

H (m)

Çeşitli çok

Kanatlı

Pencereler

0,50

0,63

0,75

0,88

1,00

1,50

2,00

2,50

7,2

6,2

5,3

4,9

4,5

3,7

3,3

3,0

İki kanatlı kapı

2,5

3,3

Tek kanatlı kapı

2,10

2,6

Tablo 5.1 ; Pencerenin açılan kısmının çerçeve uzunluğu

Pencere Cinsi

İç kapı

FA (Dış pencere alanı)

FT (İç kapıların alanı)

Tahta veya plastik

Pencere

Çelik veya metal

pencere

Aralıklı

< 3

Aralıksız

< 1,5

Aralıklı

< 6

aralıksız

< 2,5

0,9

Tahta veya plastik

Pencere

Çelik veya metal

pencere

Aralıklı

3 ile 9

Aralıksız

1,5 ile 3

Aralıklı

6 ile 20

aralıksız

2,5 ile 6

0,7

Tablo 5.2 ; Oda durum katsayısı (R)

Bölgenin durumu

Binanın durumu

H katsayısı

Bitişik Nizam

Ayrık Nizam

Normal bölge

Mahfuz

Serbest

Çok serbest

0,24

0,41

0,60

0,34

0,58

0,84

Rüzgarlı bölge

Mahfuz

Serbest

Çok serbest

0,41

0,60

0,82

0,58

0,84

1,13

Tablo 5.3 ; Bina durum katsayısı

Malzeme

Pencere ve kapı şekli

Ahşap ve plastik

Pencere

Tek pencere

Çift camlı pencere

Çift pencere

3,0

2,5

2,0

Plastik çerçeve

Tek veya çift camlı pencere

Tek pencere

2,0

1,5

Çelik veya metal çerçeve

Çift camlı pencere

Çift pencere

1,5

1,2

İç kapılar

Eşiksiz kapılar

Eşikli kapılar

40,0

15,0

Dış kapılar aynen pencere gibi hesaplanır.

Tablo 5.4 ; Pencere ve kapı çerçevesinin hava sızdırmazlık katsayısı (a)

HESAPLAMALAR

Çift pencere (Ahşap)

İç kapı (Ahşap)

ISI KAYBI HESABI

1- ) Dış duvar (DD)

Malzeme cinsi

Kalınlık d (cm)

Isı iletişim katsayısı

k ( kcal / mh°C)

Dış sıva

***********

1,200

Delikli tuğla

8,5

0,430

Köpük levha

3,0

0,004

Delikli tuğla

8,5

0,430

İç sıva

2,2

0,750

2 -) İç duvar (İD)

Malzeme cinsi

Kalınlık d (cm)

Is iletme katsayısı

H (kcal / m h° C)

İç sıva

2,2

0,750

Delikli tuğla

8,5

0,430

İç sıva

2,2

0,750

)Tavan (Ta)

Malzeme cinsi

Kalınlık d (cm)

Isı iletim katsayısı

K (kcal / m h°C)

Donatılı beton

1,8

İzocam

0,035

ISI KAYBI HESABI

Yapı bileşeni

Alan hesabı

Isı kaybı hesabı

Artırımlar

işaret

Yön

Kalınlık (cm)

Uzunluk (m)

Yükseklik veya genişlik (m)

Alan (m2)

Adet

Çıkarılan alan (m2)

Hesaba giren alan (m2)

Isı geçirme katsayısı (Kcal/m2 hoC)

Sıcaklık farkı (oC) (Dt)

K x T (kcal /m2 h)

Zamsız (artırımsız ısı kaybı Qo (kcal/h)

ZD = Zy + Za (%)

ZW Kat yükseklik

ZH Yön zammı

Z Toplam zam ( 1 + %)

Toplam ısı ihtiyacı (Qh = Qi + Qs)

(20oC)

ÇP

1,06

1,88

1,993

7,97

2,2

83,6

666,29

İK

1,11

2,22

2,444

2,464

2,2

27,10

25,2

4,73

14,2

7,97

6,23

0,696

24,93

155,14

İD

12,9

4,73

14,2

2,464

11,736

1,845

9,23

108,32

4,73

3,57

16,89

0,339

9,15

154,34

1111,39

-5

1,1

1222,53

933,09

2155,62

»2156

ISI KAZANCI HESABI

Uygulama yeri = Sivas

Kullanım amacı = YAZ KIŞ kullanımına uygun

Büro için klima çalışması

DIŞ HAVA ŞARTLARI

a ) Yaz KT = 33°C

YT = 20°C

ÙTq = 17,8°C

İR = %48

b ) Kış KT = 18°C

YT = 18°C

İR = %48

İÇ HAVA ŞARTLARI

YAZ KT = 26°C

YT = 18,7°C

İR = %66

Kışın klima edilen mahaller = 20°C

Yaz klima yükleri

A Harici yükler

a Pencerelerden gelen ısı kazançları

b Duvar, döşeme ve tavandan gelen ısı kazançları

c Dış havadan konveksiyonla gelen ısı kazançları

d Havalandırma ısı kazançları

B Dahili yükler

a İnsanlardan gelen ısı kazançları

b Aydınlatma ve ışık kazançları

c Bilgisayar cihazlarından ısı kazançları

1.1 Pencerelerden güneş ısı kazançları

23 Temmuz

Yön Saatler

22 Eylül

Yön Saatler

Max kazancın olduğu tarih ve zaman

G 22 Eylül saat 12

1- ) GÜNEŞ RADYASYONU İLE GELEN ISI KAZANCI

QRadyasyon = Pencere alanı x pik yük

= 12 m2 x 50 W /m2

= 600watt

= 516 kcal / h

Yön

Saat

08:00

12:00

16:00

Batı

500

Doğu

500

Güney

200

Kuzey

K D

350

G D

350

150

G B

150

350

K B

350

Tablo 6 ; Isı kazançları ( w /m2 , 40° kuzey enlem)

Not : Mahalin güne radyasyonundan kaynaklanan soğutma yükünü bulmak için

Pik yükün oluştuğu saati bulmak gerekir.

* Pencere yoğunluğu D, KD ve GD cephelerinde fazla ise pik yük saat 08:00 de oluşur

* Pencere yoğunluğu B, KB ve GD cephelerinde ise pik yük saat 16:00 de oluşur.

) ÇATIDAN GELEN YÜKLER

QÇatı = K x F x Dtaş

= 0,339 x 16,89 x 7

= 40,01 watt

= 34,5 kcal / h

Çatı için eşdeğer sıcaklık tablosu

SAAT

08:00

12:00

16:00

Güneşe maruz çatılar

Gölgedeki çatılar

Tablo 7 ; Çatı için eşdeğer sıcaklık tablosu

) İNSASNLARDAN OLAN ISI KAZANCI

a ) Duyulur ısı

Qduy = 10 x 57

= 570 kcal / h

b ) Gizli ısı

Qgizli = (6 x 44) + (4 x 113)

= 716 kcal / h

Not: 6 kişiyi oturan 4 kişiyi hafif işlerde çalışan insanlar olarak kabul edilmiştir. ( toplam 10 kişi)

Kişi başına

Duyulur ısı

Gizli ısı

Toplam

Oturan insan

101

Hafif işlerde çalışan insan

113

170

Tablo 8 ; İnsanlardan kazanılan ısı miktarı

AYDINLATMA İLE GELEN ISI KAZANCI

QA =QTA . k1 . k2

= ( 40. 4) . 1 . 1,1

= 176 Watt

= 151 ,4 Kcal / h

QTA = Hesabı yapılan mahalin aydınlatma gücü

(Hesabımızda 40 wattlık 4 flüoresan kullandık.)

k1 = Kullanma faktörü (ofis ve işyerleri için 1 alınır.)

k2 = özel armatör faktörü ( 1 -1,2 arasında alınır.)

DUVAR VE PENCERELERDEN OLAN ISI KAZANCI

a ) Pencereden konveksiyonla olan ısı kazancı

Qpen = k . f . Dt

= 2,2 . 7,97 . 7

= 122,74 Kcal / h

b ) Duvardan konveksiyonla olan ısı kazancı

Qduv = k . f . Dt

= 0,56 . ( 4,73 . 1,03 ) . 7

= 22,37 Kcal / h

HAVALANDIRMADAN DOLAYI GELEN YÜKLER

a ) Qduy = 4 . n . V

= 4 . 10 . 20

= 800 watt = 688 Kcal / h

b ) Qgiz = 3 . n . V

= 3 . 10 .20

= 600 watt = 516 Kcal / h

n = Kişi sayısı

V = Kişi başına gerekli hava miktarı (saatte)

TOPLAM SOĞUTMA YÜKÜ

QT = S (Qduy + Qgiz)

= 516 + 34,5 + 570 + 716 + 151,4 + 122,74 + 22,37 + 688 + 516

= 3337,01 Kacl / h

= 13247,93 Btu / h

TOPLAM ISITMA KAPASİTESİ

Toplam ısıtma kapasitesi = 2165 Kcal / h = 8559,32 Btu / h

QKamp = 1,1 . 8559,32

= 9415 Btu / h

Montajlı klimanın özellikleri

Tipi : Pencere tipi sıcaklık soğuk klima

Kapasitesi : Soğutma 18000 btu / h

Isıtma 900 btu / h

Soğutucu akışkan : Freon 22

Motor gücü : 1,5 (Hp)

Şekil 3 ********************************************************

10 YORUM:

Bu projeyi yapmakta kullanım amacına uygun ve ortam şartlarına göre ısı kazanç ve kayıplarının hesabını yapıp, bu hesaplara göre bir klima montajı için gereken parçaları seçtik. Bu projeyi yapmamız ile günümüzde çok önemli bir yeri olan ısıtma soğutma sistemleri hakkında bilgi edindik ve tablodan değerlerin okunmasını öğrendik.

YARARLANILAN KAYNAKLAR

Isısan çalışmaları No: 158

Alarko şirket kataloğları

Carier hesap tabloları

Kalorifer tesisatı esasları T.M.M.O. 84 nolu yayın

VNTES klima santralleri kataloğu

KLİMA KABİNLERİ ( KONSOLLARI)

Bu cihazlar, radyatörler bulunmayan pencere altlarına yerleştirilir ve pencere cihazlarıyla aynı güce ve sınırlamalara sahiptir, aynı işlevleri yerine getirir.

Hava soğutmalı kondenserleri olan cihazlar, besleme havasının kondensere iletilmesi için duvarda bir açıklık gerektiğinden, yalnızca dış duvara ; su soğutmalı kondenserleri olan cihazlar ise iç duvara da yerleştirilebilir.

Bu cihazlara aksesuar olarak elektrikli veya sıcak sulu hava ısıtıcıları takılabilir. Piyasada hem ısıtma hem de soğutma sağlayan klima kabinleri vardır.

Isıtmadan soğutmaya yada tersine geçiş, soğutucu akışın yönünü değiştiren üç yönlü bir vanayla sağlanır.

İŞLEYİŞ İLKESİ: Dönüş havası fan tarafından emilir ve evaporatöre geçilir. Burada soğutulan ve bir ölçüde nemden arındırılan hava çıkış ızgarasına gelir ve daha sonra yeniden havası koşullandırılan odaya gönderilir. İstenilen dış hava oranı, bir damper yardımıyla elle ayarlanır. Ama bu ayar kesin değildir ve dış hava oranı bina içindeki basınca veya rüzgar basıncına bağlı olarak değişiklik gösterebilir.

İkinci bir fan dış havayı emer ve önce kondensere ve son olarak da atmosfere üfler. Kondenser tarafından havadan ayrılan kondensat, ya başka bir boruya aktarılır ya da kondensatöre püskürtülerek buharlaşması sağlanır. Bu, hermetik kompresörü ve hava soğutmalı kondenseriyle küçük ve kompakt bir soğutma cihazıdır.

UYGULAMA : Klima kabinleri dar odalarda hava koşullandırma amacıyla kullanılır. Bunlar genellikle sıcak sulu ısıtma sistemine sahip binalara yerleştirilirler. İşyeri, otel ve tek odalar gibi fazla yükü olmayan ve fazla havalandırma gerektirmeyen ortamlara uygundur.

KLİMA SANTRALLERİ

Bunlar tümüyle fabrikada monte edilmez. Bu cihazlar hava debisi 1,4 28m3/s arasında değişir. Klima santralleri her zaman özel odalara ( tesisat dairesi) yerleştirildiğinden estetik özellikler fazla önem taşımaz. Bu nedenle tasarımda kullanışlık ve işlevlik ağırlık taşır.

Şekil 4 ******************************

Bu cihazlarda enerji dönüşümü her zaman cihazın dışında gerçekleşir.

ÜNTES yapımı Galavnizli sacdan kıvrılarak profil şeklinde karkası yapılıp ve üzeri galvanizli sacdan mamul panellerle kaplı ( Sızdırmazlık için paneller çevresine özel ama lastik şeritler yerleştirilerek, paneller plastik klipslerle ve cıvata somun ile tespit edilerek) tamamen sökülebilir tipte, içi ısı ve sese karşı istek üzerine poliüretan veya strofor izole klima santralleri aşağıda belirtilen hücrelerden meydana gelmiştir.

Nemlendirme hücresi

Vantilatör hücresi

Aspiratör hücresi

Karışım ve filtre hücresi

Ön ısıtıcı hücresi

Egzoz hücresi

Son ısıtıcı hücresi

Soğutucu hücresi

Klima santralleri panel dış yüzeyleri isteğe göre fırın boyalı imal edilir.

13.1 NEMLENDİRME HÜCRESİ

Deflektör bölümü, su sirkülasyon düzeyi, Separatör bölümü. Sızdırmazlık kontrol kapısı olarak dört bölümden meydana gelir. Bu bölümler galvanizli saçtan mamuldür.

13. 2 VANTİLATÖR HÜCRESİ

Aspiratöri titreşim takozları, motor ve tahrik düzeni, çıkış ağzı bölümlerinden oluşur. Ses ve sarsıntının en az olması için vantilatör statik ve dinamik olarak tam balanslıdır. Vantilatör çıkış ağzı flexible bağlantılıdır.

13.3 ASPİRATÖR HÜCRESİ

Vantilatör hücresinin özelliklerini taşır.

13.4 - KARIŞIM ve FİLTRE HÜCRESİ

a ) İç ve dış hava damperleri ihtiva eder. Galvanizli saçtan mamul kanatlar, hava miktarının Volümetrik ayarı için karşılıklı açılır kapanır şekilde tertip edilmiştir.

b ) Yüksek filtreleme özelliğine sahip sentetik filtre kaçaklarına müsaade etmeyecek konstrüksiyonda imal edilmiştir. Optimal hava hızında gerekli filtre yüzeyini sağlayacak şekilde ( V düzeninde) tertiplenmiştir. Standart filtre ünitesi sentetik filtreden yapılmaktadır. Sentetik filtre elemanı, özel taşıyıcı kızaklar vasıtasıyla kolayca çıkarılıp temizlenir.

13.5 ÖN ISITICI HÜCRESİ

Bakır botu, alüminyum kanatlı bataryalar kızaklı olarak ön ısıtıcı hücreye monte edilir. Batarya isteğe göre çelik boru-çelik kanatlı olarak imal edilebilir.

13.6 EGZOZ HÜCRESİ

Elle kumanda veya motor tahrikli birbirine göre ters çalışır, dönüş ve egzoz havası damperleri ihtiva eder.

13.7 SON SISTICI HÜCRESİ

Ön ısıtıcı hücrenin özelliklerini taşır. Standart olarak son ısıtıcı hücresi soğutucu hücre ile birlikte imal edilir.

13.8 SOĞUTUCU HÜCRESİ

Ön ısıtıcı hücresinin özelliklerini taşır. Direkt expansiyonlu soğutma sistemlerinde batarya, bakır boru alüminyum kanatlı imal edilir. Freon distribtörü ve kapilar botularını ihtiva eder. Soğutucu batarya asgari 12 atü hidrolik basınç testine tabi tutulur.

Santral tipi

Hava miktarı

Min. m3/h

Max m3/h soğutma ısıtma

Vatilatör tipi

Soğutma kapasitesi kcal/h

Isıtma kapasitesi kcal/h

Asp. Vant.

Egz.

Mik.

Isıt

Soğ.

Nem

Gen.

Yük.

Isıt.

Soğ.

ÜKS-1

750

2000

ÇRV 7-7

3500

ÇRV 7-7

25000

30000

800

400

600

350

450

800

700

800

250

450

200

270

220

300

100

130

250

ÜKS-2

1000

3800

ÇRV 7-7

5000

ÇRV 10-10

34000

39000

900

450

650

350

450

900

800

300

500

210

290

232

330

100

130

250

ÜKS-3

2250

5500

ÇRV 10-10

7600

ÇRV 12-12

54000

60000

1050

500

650

350

450

1050

900

800

300

600

290

340

330

395

100

130

250

ÜKS-4

5000

8500

ÇRV 12-12

12000

ÇRV 15-15

70000

74000

1150

550

750

350

450

1100

800

400

800

340

405

395

470

100

130

250

ÜKS-5

8500

11000

ÇRV 15-15

11500

ÇRV 18-18

115000

120000

1250

550

750

350

450

1200

1150

800

400

900

405

480

470

560

100

130

250

ÜKS-6

9800

12500

ÇRV 18 -18

17500

ÇRV 20-20

130000

140000

1300

600

800

350

500

1300

1250

850

500

1000

480

630

560

630

100

130

300

ÜKS-7

11500

14500

ÇRV 18 -18

20500

ÇRV 20 -20

165000

175000

1400

600

850

350

500

1400

1300

850

500

1100

480

630

560

630

100

130

300

ÜKS-8

15000

21000

ÇRV 20-20

27000

ÇRV 25-25

220000

235000

1650

650

950

350

500

1600

1550

850

600

1300

630

795

630

795

100

130

300

ÜKS-9

19000

24000

ÇRV 20-20

34000

ÇRV 25-25

280000

300000

1800

750

1050

350

550

1800

1650

900

700

1500

630

795

630

795

100

130

300

ÜKS-10

24000

30000

ÇRV 25-25

41000

ÇRV 28 -28

330000

350000

2000

850

1200

350

550

2000

1800

900

800

1700

870

795

870

795

100

130

300

ÜKS-11

30000

40000

ÇRV 28- 28

54000

ÇRV 30-28

440000

470000

2150

950

1300

350

600

2100

2400

1900

950

900

2100

870

940

870

100

130

300

ÜKS-12

39000

50000

ÇRV 30-28

69000

ÇRVÇ 28-20

575000

610000

2250

1050

1550

350

600

2200

2800

2050

950

1200

2200

940

870

676

100

130

300

ÜKS-13

49000

64000

ÇRVÇ 25-25

101000

ÇRVÇ28-28

700000

735000

2350

1300

1650

350

650

2350

3200

2300

1000

1300

2400

795

870

795

870

100

130

300

ÜKS-14

66000

71000

ÇRVÇ25-25

110000

ÇRVÇ20-28

790000

820000

2450

1400

1800

350

650

2500

3400

2400

1000

1400

2600

795

940

795

870

100

130

300

Tablo 9 ; klima santralleri kapasite ve boyut tablosu

13.10 SANTRAL ÜNİTELERİNDE OLUŞAN BASINÇ KAYIPLARI (MMSS)

Hücre

Hava

hızı

Filtre

Tipi

Düz

tipi

Karışım

Veya egzoz

nemlendirme

Vantilatör

Damper

seperatör

ısıtıcı

soğutucu

Çelik

Bakır

sıra

Min.

Max.

Tablo 10; Santrallerdeki basınç kayıpları

13.11 nakliye ve montaj esnasında dikkat edilmesi gereken hususlar

1- Hücrelerin nakliyesi esnasında bir başka elemana çarpmamasına dikkat edilmelidir.

2- Taşınma esnasında dengelenmiş olarak kaldırılmalıdır.

3- hücrelerin ısıtıcı, soğutucu boruları veya damper milleri taşıma esnasında, itilip çekilmemeli, taşıyıcı olarak kullanılmamalıdır.

4- Hücrelerin birbirine montajı yapılmadan önce birbirine monte edilecek iki profil arasına elastik conta yapıştırılıp, profil yüzeyleri birbirine tamamen dengelendikten sonra birleştirme işlemi gerçekleştirilmelidir.

5- Hücrelerin üzerine oturacağı kaide betonunun zemininin düzgün olmasına dikkat edilmelidir.

13.12- sistem çalıştırılmadan önce yapılacak kontroller

1- Tüm akışkan bağlantılarının sızdırmazlığı kontrol edilmelidir.

2- Tesisatta ve serpantinlerde hava kalmış ise tahliye edilmelidir.

3- Nemlendirici pompa emiş seviyesi su kaynağından aşağıda olmalıdır.

4- Motor, fan v.s, bağlantı vidaları kontrol edilmelidir.

5- Hücre içerisinde toz v.s, temizliği yapılmalıdır.

6- Elektrik tesisatında topraklama yapılıp yapılmadığı kontrol edilmelidir.

7- Fan kayışlarının gerginliği ve fan dönüş yönü kontrol edilmelidir.

13.13- İşletme esnasında yapılacak kontroller

1- En geç bir filtreler kontrol edilmeli, kirlenmiş ise temizliği yapılmalıdır.

2- Üç ayda bir fan kayış gerginliği ve cıvata bağlantılarının sıkılığı kontrol edilmelidir.

3- Nemlendirme bölümü fiskiyelerinin ayda bir kontrolü yapılmalıdır gerekiyorsa temizlenmelidir.

4- Serpantinler fanlar ve santral içindeki diğer elemanlar yılda en az bir kez temizlenmelidir.

Sorun

Kontrol mahalli

Olası sebepler

Yetersiz

Hava

debisi

Fan

Dönme yönü yanlıştır.

Kanallar

Basınç düşümü gereğinden fazladır

Kanallarda tıkanma vardır.

Filtreler

Tıkanmıştır

Bataryalar

Tıkanmıştır.

Aşırı hava

debisi

Kanallar

Basınç düşmesi gereğinden fazladır.

Kanallar büyüktür.

Taze hava girişi veya dönüşü yüksektir.

Santral hücreleri

Filtreler takılmamıştır.

Hücre kapakları açıktır.

By-pass damperi yüksektir.

Yetersiz ısı

transferi

Batarya

Giriş/çıkış bağlantısı yanlıştır.

Batarya kirlenmiştir.

Sistemde hava vardır.

Santral hava debisi yüksektir.

Pompa

Dönüş yönü yanlıştır.

Basınç yetersizdir.

Su debisi yetersizdir.

Likit hattı

Borular izolesizdir.

Termostat set edilmiştir.

Yetersiz

Nemlendirme

Fiskiyeler ve filtre

Kireç olmuştur.

Pompa filtresi tıkalıdır.

Pompa

Havuzda su yoktur. Dönüş yönü yanlıştır

Filtre tıkanmıştır.

Batarya

Ön ısıtma yetersizdir.

Buharlaşma yüzeyi

Yüzey kirli,tıkalı ve bozuktur.

Fiskiyeler tıkalıdır.

gürültü

Fan motoru

Rotor balansı bozuk veya gevşektir.

Hava çıkış ağzı hasarlıdır.

V kayış veya kasnaklar

Kasnak ile mil boşlukludur.

Kayışlar gevşek/sıkı/aşınmıştır.

Kayış kesiti yanlış seçilmiştir.

Motor veya fan gevşemiştir.

Kasnaklar aynı hizada değildir.

Fan yatakları

Yağsızdır. Yataklar bozulmuştur

Yatak taşıyıcıları gevşemiştir.

Motor

Elektrik voltajı yanlıştır.

Eksik faz geliyordur

Rotor ve stator sürtünüyordur.

Soğutma fanı kapağa çarpıyordur.

Yüksek hız

Kanalların kesitleri küçüktür.

Kanallarda titreşim vardır.

Basınç kaybı gereğinden fazladır.

Pompalama

Kanallar büyüktür.

Kanallarda rezonans oluşuyordur.

Geri tepme ve vuruntu

Kanal içi hava hızı yüksektir.

Kanallarda titreşim vardır.

Vibrasyon önleyici çok sıkıştırılmıştır.

Santral panelleri uygun monte edilmemiştir.

Tablo 11; Arıza arama çizelgesi

SPLİT KLİMA CİHAZLARI

Bu cihazlar evler, küçük işyerleri, dükkanlar ve ofislerin iklimlendirilmesin de en yaygın kullanılan sistemlerdir. Bu sistemlerde kompresör ve kondenser ünitesi ki bu dış ünite denir, bahçe, teras, binaların dış cepheleri gibi yerlere bina dışına yerleştirilir. Havayı şartlandıran evaporatör serpantini, havayı dolaştıran fan ve filtre, conta v.s, gibi diğer aksesuar ve iç üniteyi oluşturur. İç ünite ile dış ünite soğutucu akışkan boruları ile birbirine bağlıdır. İç ünite kanalsız duvar tipi olabileceği gibi kanal tipide olabilir. Kanal tipi iç ünitelere bağlanan kanal sistemiyle şartlandırılan hava farklı hacimlere taşınabilir.

Duvar tipi iç üniteler doğrudan şartlandırılacak hacme yerleştirilirler. Bu nedenler bu üniteler dekoratiftir. Kanal ipi iç üniteler ise bodrum, garaj, tavanarası, asama tavan için, mutfak ve gardrop gibi bölümlere yerleştirilerek gizlenir. Split klima cihazlarında sadece soğutma yapılabildiği gibi, ısı pompası tiplaerinde hem soğutma hem de ısıtma yapılabilmektedir. Ayrıca kanal tipi cihazlarda dış hava bağlantısı yapılarak istenilen oranda taze havayı şartlandıran ortama temin etmek mümkündür. Özellikle lokanta, diskotek, vb. yerlerde bu havalandırma çok önemlidir. Kanal tipi bir split klima uygulamasında ana elemanlar:

dış ünite,

iç ünite,

kanal ünitesi,

menfezler,

kontrol elemanları,

aksesuarlardan oluşur

14.1. İstenilen Özellikler:

Split klima cihazlarında sağlanması istenilen özellikler aşağıda sıralanmıştır:

Dış üniteler;

Galvanizli sacdan (G-90) mamul, finn boyalı, darbelere dayanıklı, güzel görünüşlü;

Bakır borulu serpantin yeterli büyüklükte ısı geçiş yüzeyleri,

Sessiz komprasör ve kondenser fanı, iyi ses izolasyonu,

Uzun ömürlü ve verimli kompresör, fan ve tamamen kapalı fan motoru

Kolay ulaşım ve servis imkanı,

Sızdırmaz ve kolay servis yapılabilen sen prinçten servis valfleri,

Soğutucu akışkan sıvı hattı fabrikada imal edilmiş,

Yerden yükseltilmiş dip levhası,

14.1.1. Kanal Tipi İç Üniteler:

1- Kabartma sıvalı galvaniz (G-90) çelik gövde

2- Basit elektrik bağlantısı

3- En az iki kademe üfleme fanı,

4- Fabrikada tesisi edilmiş ısıtıcı kitler,

5- Fabrikada tesis edilmiş akış kontrolü,

6- Metal olmayan uzun ömürlü plastik drenaj tavaları

7- Düşük ses seviyesi,

8- Yatay ve dikey kullanma imkanı,

9- Dış hava bağlantı imkanı,

10- Oda termostatı ile kumanda imkanı,

11- Filtre imkanı,

14.1.2. Duvar Tipi İç Üniteler:

1- Kimyasal etkilere dayanıklı termoplastik dış kabin,

2- Gövde ve iç kabin çelik,

3- Hava yönlendirici kanatlarla istenilen yöne hava üfleme,

4- Üç devirli üfleme fanı,

5- Kolay sökülüp takılabilen filtre,

6- Duvara monte edilebilen uzaktan kumanda,

7- Çok düşük ses seviyesi,

14.2. Sistem Dizaynı

Split klima sistemleri küçük çaplı uygulamalarda kullanıldıklarından hesap, boyutlandırma ve seçimleri pratik olmalıdır. Sistem dizaynı aşağıdaki adamlarda oluşur.

Soğutma ısıtma yükleri hesaplanır.

Kanal yerleşimi ve geçişleri hesaplanır.

Cihaz yerleşim yeri planlanır.

Maximum hava debisi belirlenir.

Düşük yerlerdeki hava debisi belirlenir.

Cihaz seçimleri yapılır.

Kanal dizaynı ve menfez seçimleri yapılır

14.2.1 Kanal Split Klima

şekil 6 *******************************************

Taze dış hava alınması ve ortamın pozitif basınçta durması sonucu sigara kokusu toz önlenir, iç hava kalitesinin düşmesi önlenir. Duvar tipi split klima uygulamalarından daha sessiz çalışır. Klimatize edilen ortamda rahatsız edici hava akımları (cereyan etkisi ) oluşmaz, homojen bir sıcaklık dağılımı elde edilir. Büyük kapasite sayesinde bir yada birkaç cihazla geniş hacimler klimatize edilebilir. İlk yatırım maliyeti de ve cihazlar için gereken rezervasyon düşer.

İç ünitenin dikey veya yatay monte edilebilmesi sayesinde montajı ve gizlenmesi kolaydır. Bu özelliklerle en efektif ve hesaplı sistemdir. Villalar , bürolar, teşhir ve gösteri merkezleri, lokantalar ve benzeri gibi hacimler içim mükemmel çözüm sağlar:

Şekil 7 **********************************************

14:2.2 Duvar Tipi Split Klima

Süper sessiz mikroproresor kontrollü mükemmel sistemdir. Programlanabilir. LCD uzaktan kumanda ile soğutma ve nem alma fan fonksiyonları çalıştırma imkanı. Uyku modunda çalışma, enerji tasarrufu sağlar estetik ve gürültüsü ve küçük boyutları ile her dekora ve her mekana uyar. 3 ayrı fan hızı ve otomatik hava kanatları sayesinde istenilen miktarda çok yönlü hava dağıtımı yapılır

Şekil 8 ***************************

14.2.3. Pencere Tipi Split Klima

kolay montaj ve estetik görünüm ile istenilen her yerde uygulama imkanı sağlar. Bakır boru ve alüminyum kanatlardan oluşan ısı eşanjörü ile yüksek çalışma performansına sahiptir. 3 değişik fan hızı ve ayarlanabilen hava kanatları sayesinde ihtiyaca göre orijinal soğutma sağlanır.

Kompresör için ayrılmış özel bölümü ile sessiz çalışır. Ayarlanabilen termostat sayesinde maximum konfor sağlanır. Duvar kapatma aparatları, montaj kolaylığı hemde estetik görünümü beraber getirmektedir.

Şekil 9 ***********************************************

Yorum ekle 12 Temmuz 2007

Endüstriyel Doğal Gaz Tesisatları, Dönüşüm Ve Enstrumentasyonu

ENDÜSTRİYEL DOĞAL GAZ TESİSATLARI, DÖNÜŞÜM VE ENSTRUMENTASYONU

Doğal gaz, fiziksel özellikleri dolayısı ile endüstriyel kullanımı rahat, kontrolu kolay, ve gerek hava ve gerekse çevreyi en az kirleten bir yakıt olarak sanayinin en tercih edilen yakıtlarından birisi olmuştur.

Endüstriyel bir tesis içinde doğal gazın kullanılabilir duruma getirilmesi için, gazın tesise girdiği ilk noktadan, gazın fırınlarda, kazanlarda yandığı son noktaya kadar spesifik bir mühendislik gerektiren şebeke dizaynı içinde muhtelif kademelerde kontrolu, ayarı, temizlenmesi, emniyet altına alınması ve akış ve yanma proseslerinin bir düzen içnde ayarlanması gerekmektedir. Tüm bu kademeler, gazın istenilen noktaları sevki için kullanılan boru hatlarını ve bu hatlar üzerindeki enstrumentasyonu içerir.

Enstrumantasyon, gaz mühendisliğinin belli-başlı bölümlerinden birini teşkil eder. Endüstriyel tesislerde gaz sistemleri enstrumantasyonları aşağıdaki şekilde nitelendirilebilir:

Genel Sistem Enstrumentasyonu

Ölçme Sistemleri

Emniyet Sistemleri

Yakma Sistemleri Enstrumentasyonu

Yakma Sistemleri Proses Kontrolu

Genel sistem enstrumantasyonu başlıca, fabrikaya orta-yüksek basınçlarda gelen gazın basıncının, fabrikada emniyetli ve gerekli olacak seviyede bir basınca düşürüldüğü ve fabrika tüketiminin gaz satıcısı ile gaz alıcı arasındaki satış anlaşmalarına baz alınacak hacım ölçümünün yapıldığı bir giriş istasyonunu içerir. Bu istasyon regülatörler, hacım ölçme sayaçları ve ölçülen hacımları standart şartlara çeviren hacım düzelticiler, gazı temizleyen filtreler ve bazı emniyet cihazlarından meydan gelirler. Bazı özel yerlerde gelen gazın basıncı yüksekse, istasyonda basınç düşürme esnasında meydana gelecek soğumayı dengelemek için istasyon girişlerinde gaz ısıtıcıları kullanılır.

Bu istasyondan sonra, fabrika içi dahili dağıtım sistemi ile gazın kullanım noktalarına ulaşması sağlanır. Dağıtım sistemi içinde, akış esnasında borularda vibrasyonu ve sesi önlemek için dağıtım boruları, içlerinden akan gaz hacminin bir fonksiyonu olarak ebatlandırılır. Dağıtım sistemine ait boruların optimum güzergahlardan geçirilmesi ve bu güzergahların gereken emniyeti sağlayacak şekilde seçilmesi gerekmektedir. Boru ebatları akış hızı, debi, basınç kayıpları ve gaz transfer hacımları parametrelerini, içeren bir optimizasyon ile tesbit edilmektedir.

Her kullanım noktasına, ana transfer hattından branş hatları çekilir. Bu hatlar üzerinde doğal gazı gerektiğinde izole edecek el kumandalı veya uzaktan kumandalı motor vana bulunur. Küresel vanalar, kolay kullanım özelliği ile en fazla tercih edilen valflerdir.

Bazı hallerde her branş ayracında , opsiyonel olarak uzaktan kumandalı (Elektrikli ) bir emniyet kapama valfi düşünülebilir. Böyle bir valf özellikle tehlikeli atmosfer girişlerinde ihdas edilebilir. Valf ayrıca “Açık-Kapalı” sinyalizasyon anahtarı ile de techiz edilebilir.

Fırınlar ve kazanlar için gazın yanma sistemlerine kadar nakli esnasında çeşitli enstrumanlar mevcut olduğundan ve her enstruman kendi özelliklerine göre çeşitli orifice, nozzle, vs.gibi son derece hassas kontrol parçaları içerdiğinden gazın mümkün olan optimum seviyede temiz ve yabancı maddelerden ari olması gerekir. Bu iş için bir gaz filtresi kullanılması, özellikle ilk start uplarda önemli olabilir. Genellikle, yeni devreye giren tesislerde boru hatları kaynak çapakları, yabancı maddeler vs. ile bir hayli dolu olduğundan, filtrelerin ilk devreye almadan sonra çok sık aralıklarla değiştirilmesi ve kontrolu gerekecektir.

Temel Enstrumentasyonda en önemli komponent doğal gazın tevzi basıncından, sistem için gerekli yakma basıncına düşürüldüğü ikici kademe veya nihai regülatörlerdir. Regülatörler, yay operasyonlu olabileceği gibi özellikle yüksek basınçlarda seçilen “Pilot operasyonlu” tip olabilirler. Pilot operasyonlu regülatörler çok hassastır ancak pahalıdırlar. Bu sebeble genellikle çıkış basıncının 300 mbar veya daha düşük olduğu durumlarda, yay operasyonlular kullanılabilir.

Regülatörlerin başlıca işlevi gerek maksimum ve gerekse minimum debide, yakma donanımları kontrol vanasına kadar fix bir basınçta doğal gazı hazır tutmasıdır.

Bir regülatörün gaz çekiş ve kesiş durumlarına göre bir “Cevaplama” süresi vardır. Regülatör “cevaplama” sürelerinin uzaması ve basınç dalgalanma boyutlarını büyütür. Genellikle cevaplama sürelerinin 2 saniyeyi geçmemesi istenir. Bununla beraber, değişik uygulamalara göre, cevap süresi bu sınır içindede olsa basınç dalgalanma boyutları çok değişik olabilir.

Regülatörleri takip eden dördüncü cihaz, genellikle ölçme cihazları olur. Sayaç konumları, enstrumentasyon maliyeti açısından özellik arzeder. Sayaç ebatları, dolayısıyla maliyetleri, kullanıldığı devredeki basınç arttıkça azalacağından bazen, sayaçların regülatör önlerine ve hemen filtreden sonra konulması bir alternatif olabilir. Muhtelif sayaç tipleri vardır. Bunlar:

Diyaframlı Tip ( çok düşük basınçlar için ) :

Pozitif deplasmanlı sayaçlar

Orifis tipi sayaçlar

Türbin tip sayaçlar

Diyafram tip sayaçlar daha ziyade 50 mbar altında ve 100 m3 ‘e kadar debiler için düşünülebilir. Hacim düzelticiler veya çeviriciler, sayacın monteli olduğu devredeki basınç ve ısıya göre kaydedilen “Gerçek” hacmi 0° C-1 Atmosfer veya 15° C-1 Atmosfer şartlarındaki normal veya standart m3 değere çevirmektedir. Bunlar mekanik tip olabileceği gibi elektronik tiptede olabilirler.

Otomatik Emniyet Kapama Valfleri

Bu valflerin başlıca üç türü mevcuttur :

Kontrol altındaki basıncın yükselmesinde kapatan,

Kontrol altındaki basıncın azalmasında kapatan,

Kontrol altındaki basıncın yükselmesi veya azalması halinde kapatan

Regülatörler herhangi bir sebeble beklenmedik bir anda arıza yapabilirler. Regülatör çıkış basıncının kontrol dışında yükselmesi durumunda, bu durumu hissedip, regülatör girişini kapayan otomatik emniyet kapama valfleri kullanılması artık mühim bir uygulama haline gelmiştir. İlk iki tür valfın maliyeti hemen hemen aynı olmakla beraber, üçüncü tip ilave bir maliyet getirir, ancak bazı kritik yakma donanımlarında, yakma sistemleri içindeki gaz basıncının yüksek olması kadar, düşük olması da önemli bir faktör olduğundan, bu çeşit bir enstruman gerekebilir.

Otomatik Emniyet Tahliye Valfleri

İkinci bir emniyet enstrumanı otomatik tahliye vanasıdır. Otomatik Emniyet tahliye vanaları, herhangi bir sebeble regülatör çıkış basıncının artması ve otomatik kapama fonksiyonunun çalışmaması halinde, belirli bir set basıncının üzerindeki gaz birikimini atmosfere tahliye etme işlevini görür. Set basınçları, otomatik kapama valflerinin set basınçlarının biraz üstündedir.

Yakma sistemleri Enstrumentasyonu

Yakma sistemleri, değişik amaçlara göre değişik dizaynları içermekle beraber, genel olarak hemen hepsinde müşterek unsurlar vardır ve bunları aşağıdaki gibi sıralayabiliriz.

Gaz/Hava yanma oranı

Hava ayarı

Gaz ayarı

Alev kontrolu

Isı kontrolu

Sistem Emniyet Enstrumanları

Tüm yakma donanımlarında şöyle veya böyle bu 6 unsurun kontrolunu ve manipulasyonunu sağlayan enstrumanlar bulunur.

Yakma donanımlarında talep edilen enerjiye göre yakıt ve yakma kontrolu başlıca 3 ayrı ipte olabilir :

Aç/Kapa Kontrol

Kademeli Kontrol ( genellikle iki kademeli )

Oransal Kontrol

Aç/Kapa kontrol tipi, isminden de anlaşılacağı üzere fix bir set değeri için, ısı talep eden fırına fix bir hızda ısı enerjisi sağlar ve sistem ısı set değeri aşıldığında brülör ateşlemeyi kapatır. Kademeli kontrolda brülör, ısı set değerinin altına düşürülmesinde yüksek alevlemeye, ısı set değerinin aşılmasında ise alçak alevlemeye geçer. Bu sistemlerde ısı set değerinin üst ve altında limit değerler olup bu değerlere ulaşıldığında brülör stop eder veya stop ‘ta ise ateşlemeye geçer.

Oransal sistemler ise, gaz ve hava oranları muhafaza edilebildiği sürece en ideal kontrol şekli olup, gaz ve hava kontrolleri müştereken ısı talebinin artması veya azalmasına göre linear bir kontrol fonksiyonu yaparak sisteme hava ve gaz girişlerini, ayarlanmış gaz/hava oranı değişmeksizin azaltır veya çoğaltırlar.

Yanma için Yakma Havasına ihtiyaç vardır. Bu hava gerekli debi ve basınçta hava fan/motor grupları ile sağlanmaktadır. Brülöre ( Brülörlere ) giden yakma havası kontrol vanaları ile ayarlanır. El kumandalı basit fırınlarda, bu kontrol vanası basit bir kelebek valf olabileceği gibi otomatik kontrollu fırınlarda, bir servo-motor akuple edilmiş, kelebek veya özel bazı vanalar kullanılmaktadır.

Hava kontrol vanası çıkışındaki hava basıncı, debinin yüksek veya alçak oluşuna göre, değişen bir basınç yaratır. Hava basıncındaki debiyle orantılı bu değişim gaz kontrol vanasının kontrolunda kullanılır. Böylece yanma için gerekli gaz/hava karışım oranı 1/10 sağlanır. Bazı fırın sistemlerinde benzer kontrol enstrumanları olmakla beraber hava/gaz oranının fix değerde muhafazası bir micro-processor ile yapılmaktadır. Burada gerek hava ve gerekse gaz debileri ölçülür ve analog sinyaller aracılığıyla ulaştırılan ölçüm değerleri micro-processor ‘de değerlendirilerek hava ve gaz kontrol valfleri ayarlanır.

Brülör donanımları, brülör performanslarını devamlı kontrol altında tutan sensörleri içerir. Bir ateşleme rölesi, sensörlerden alınan durum sintallerine göre bürlörü devreye sokar veya çıkarır. Brülörlerin çalışması esnasında devamlı kontrol edilen başlıca parametreler :

Alçak ( kifayetsiz ) hava basıncı,

Alçak ( kifayetsiz ) gaz basıncı,

Yüksek gaz basıncı

Alev kaybı

Yüksek fırın ısısı

Alev kaybı, brülörler üzerindeki “UV Tipi ” veya Ionisation” tipi detektörler ile devamlı kontrol altındadır. Pilot ateşleme solenoid valfleri, otomatik ve sıralı ateşlemenin uygulandığı yerlerde gerekecektir. Bunlar devamlı pilot veya kesintili pilot tercihlerine göre ya devamlı açar veya belirli aralıklarla Aç/Kapa yaparlar.

Buraya kadar, bir endüstriyel için gerekebilecek doğal gaz sistemine ait çok basit ve özet bilgiler verildi. Endüstriyel doğal gaz mühendisliği, bu ve buna benzer basit veya çok daha karmaşık sistemlein dizaynı, enstrumantasyonu ve tüm bunlara ait spesifikasyonların tesbiti ile uğraşır. Gaz mühendisi, tüm bu sistemleri dizayn ederken gerekli her türlü emniyet faktörlerini dikkate almak ve ayrıca dizayn ettiği sistem üzerine empoze etmekle yükümlüdür. EPG Mühendislik & Müteahhitlik Ltd., tecrübeli ve yetenekli elemanları ile 20 yıldan fazla bir süre ile ülkemiz endüstriyel gaz sistemlerinin dizayn ve kurulmasında hizmet vermektedir. Bu aplikasyonlar için her ihtiyaca göre değişebilen tekniklerin uygulanması, spesifik malzeme ve enstrumanların temininde, EPG LTD, ülkemizde milli gaz rezervlerimizin kullanıma açıldığı tarihlerden itibaren aranılan güvenilir önemli ihtisas şirketlerinden biri olma gururunu duymaktadır.

DOĞALGAZ HAKKINDA GENEL BİLGİLER

Hidrokarbon gazlarının hepsi yanıcı olup, parafin serisinin üyeleridir. Genel formülü CnH2n+2 olarak gösterilebilir. Bunlardan en hafifi olan metan, pratik olarak, genel basınç ve ısı şartlarında gaz halinde olup, ya serbest halde ya da petrolde çözünmüş olarak bulunur. Metan aynı zamanda tabiatta birçok yerlerde, organik maddelerin bozuşmasından, petrole bağımlı olmayan diğer gaz akümlasyonlarına kadar çeşitli yerlerde en çok rastlanılan bir gaz türüdür.

Doğalgaz başlıca metan (CH4), etan (C2H6) ve az miktarlarda propan (C3H8) ve bütan (C4H10)dan teşekkül eder. Doğalgaz içinde ayrıca hidrocarbon türünden olmayan nitrojen, hidrojen sülfür, karbondioksit, helyum ve su buharı bulunabilir.

Yeraltında genellikle poröz tabakalar içinde gaz olarak veya petrollü tabakalarda petrol içinde erimiş olarak rastlanırlar ve bulundukları derinlik ve yeraltı jeolojik yapısının şartlarına uygun bir basınç ve ısı altındadırlar. Tablo-1de, hidrokarbon karışımları içinde bulunuş sıralarına göre ve en hafif fraksiyondan en ağırına doğru düzenlenmiş olarak hidrokarbon türü doğalgazlar listelenmiştir.

TABLO 1

Atmosferik Basınçta Gazların Kaynama Noktaları, oC

Metan, CH4

161.5

Etan, C2H6

88.5

Propan, C3H8

42.2

Iso-Bütan, C4H10

12.1

n-Bütan, C4H10

0.5

Likit Fraksiyonlar:

Iso-Pentan, C5H12

27.9

n-Pentan, C5H12

36.1

n-Hekzan, C6H14

69.0

n-Heptan, C6H14

98.4

Hidrokarbon fraksiyonunun kaynama noktası yükseldikçe normal şartlar altında gaz halinde bulunma kabiliyetleri azalır. Bazı proseslerde, buharlaştırılmış ağır hidrokarbonlar ekstraksiyon yolu ile tekrar likit hale dönüştürülürler, bunlar kendi aralarında LPG (Likit petrol gazları, bütan-propan), LNG (Likit Doğal Gaz, metan-etan) veya doğal gazolin (pentan ve daha ağırları gibi) sınıflara ayrılırlar. Ticari doğalgaz kompozisyonunda metan ve etan miktarları %85 ile %95 arasında değişmektedir. Geri kalan %5 ve %15 arasında değişen kısmı ise hidrokarbon olmayan inert gazlar tamamlar. Gazın spesifik gravitesi, yani ağırlığının havaya göre oranı 0.56 ile 0.78 arasında değişebilir. Kalorifik değeri yani 1 m3ünün yanması ile açığa çıkan ısı miktarı 8 400 ile 10 600 Kcal arasında değişmektedir. Doğal gazların yanma karakteristiği şehir gazlarınından daha farklıdır. Şehir gazları daha çok hidrojen ihtiva etmekte olup, yanma alev hızları 70-100 cm/sn arasında değişir. (Tablo 2)

TABLO 2

Bazı Gazların Özelliklerinin Mukayeseleri

Kalorifik Değer, Metan

8950 kcal/m3

Kalroifk Değer, Hidrojen

2810 kcal/m3

Kalorifik Değer, Şehir gazı

4420 kcal/m3

Metan, Alev alma ısısı

537 °C

Metan, Alev ısısı

1325 °C

Metan, Yanma Hızı

35 cm/sn

hidrojen, Yanma Hızı

265 cm/sn

Şehir Gazı, Yanma Hızı

100 cm/sn

Metan-hava yanma oranı

5.3-14.0 %

1 m3 sıvı Metan

625 m3 Gaz Metan(424 kg)

Gaz endüstrisinde çalışan mühendis ve teknisyenler, yakıt maliyetleri ile çok yakından ilgilenmek zorundadırlar. Doğalgazın petrol ve kömüre göre değeri, ısıtma kabiliyetleri ve yanma randımanları mukayesesi ile bazı çevrim formülleri yardımı ile tayin edilir. Bununla beraber doğalgazın bir yakıt olarak değerinin anlaşılması uzun süre almıştır.

Sanayi bölgelerinde ilk enerji konservasyonu hükümlerinin ortaya atılmaya başlandığı tarihlere kadar gerek gaz kuyularından ve gerekse petrol ile birlikte üretilen gazın atmosfere atılarak yakıldığı bilinmektedir. Oklahamada 1930-1934 yılları arasında bu şekilde heba edilen gazın miktarı 1 trilyon ft3ü geçmektedir. Bu tarihlerde 1000 ft3 gaza biçilen değer 1-2 centten daha fazla değildi ve bu 1 ton kömürün 25-50 cente veya 1 galon petrolü 0.07-0.15 cente satmak gibi bir şeydi. Ancak gazın bu derece ucuz olması, doğalgaz endüstrisinin hızla gelişmesine sebep olan en büyük amillerinden biri olmuştur.

Doğalgazın yeraltından çıkarılması, arıtılması, kontrolu ve dağıtımı ve başlıbaşına bir ilim kolu haline gelmiştir. Buna bağlı olarak doğalgaz teknolojisi içinde mütalaa edilebilecek birçok metodlar geliştirilmiştir. Doğalgaz endüstrisi ile ilgili çalışmalar 5 ana grupta toplanabilir :

Doğalgaz kaynaklarının sondajlarla aranıp bulunması,

Doğalgazın yer altı rezervuar taşlarından üretilmesi.

Yerüstü gaz arıtım ve proses faaliyetleri,

Doğal gazın pazara taşınması

Doğal gazın endüstri ham maddesi olarak kullanılmasında talepler bir devamlılık arzetmekle beraber, ısınma amacına yönelik talepler mevsimden mevsime büyük değişimler gösterir. Kış aylarında yaza göre domestik konut ısıtımında meydana gelecek talep artışı 15 ile 20 misli olabilmektedir. Dolayısı ile, belirli kapasitelerde inşa edilen boru hatları ile nakledilen miktarlar kafi gelmediğinden, dağıtım sistemleri yeraltı depo kaynaklarından takviye edilirler. Bu depolama rezervuarları özel yöntemlerle bulunup inkişaf ettirilir ve taleplerin az olduğu yaz aylarında talep fazlası buralarda depo edilir.

Doğalgaz mühendisliğinde, herhangi bir gazın en önemli özelliklerini, şöyle sıralayabiliriz :

Difüzyon özelliği,

Sıkıştırılabilme özelliği, ve Vizkozite

Gaz ve likit hallerinin densiteleri,

Yüzey tansiyonları özelliği,

Termodinamik özellikleri (Isı kapasitesi, Gizli ısı, Entalpi değişimleri)

Isıtma kapasitesi,

Yanma sınırları

Kritik özellikler (kritik ısı, kritik basınç gibi)

Isı iletim özellikleri

Yukarıda belirtilen özelliklerin çoğu, gazların molekül yapıları ve moleküller arası kuvvetlerin ısı ve basınç altındaki değişimlerinin neticesidir. Hidrokarbon gazları diğer gazlar gibi, hidrojen için kabul edilen atomal ağırlık 16ya göre bağıl olarak muhtelif atom ağırlıklarına haizdirler.

DOĞALGAZIN TARİHÇESİ

Kutsal Ateş deyimi, insanlık tarihi boyunca kullanılagelmiştir. Eski yunan ve mısır ülkelerinde asırlar boyunca yanan gaz tezahürleri olduğu bilinmektedir. Azerbeycanda, Bakü çevrelerinde de, gaz alevlerinin, bulunduğu muhtelif bölgelerde hırıstiyanlıktan önce kurulmuş olan mabedler, asırlar boyunca önemlerini korumuşlardır. Milattan sonra 221-263 yıllarında, Shu Han krallığı döneminde çinliler ilk defa doğal gazı bir enerji türü olarak tuz kurutma işlerinde kullandılar. Hatta daha bu tarihlerde, Çinliler doğal gazı içleri oyulmuş bambularla başka yerlere nakletme yolunu denemişlerdir.

17.asırda kuzey italyanların doğalgazı aydınlatma ve ısıtma maksadı ile kullandıklarına ait bariz vesikalar vardır. Amerikada ilk gaz sahası keşfi 1815 yılında West Virginiadaki Charleston bölgesinde bir tuz madeni civarında olmuştur. Bundan 5 yıl sonrada ilk ticari gaz işletmeciliği 1820 yılında William Hart tarafından NewYork eyaletinde yapılmıştır.

Doğalgazın ticari amaçla uzun bir mesafeye nakli ilk defa 1883te gazın boru hatları ile Pitsburga getirilmesi ile gerçekleşmiştir. 1890 yılında aynı şehirde doğalgaz dağıtımı için tesis edilen boru hatlarının toplam uzunluğu 750 kmye ulaşmıştı. Yine aynı tarihlerde Amerika sınırları içindeki diğer transmisyon hatlarının toplam uzunlukları ise 40.000 km mertebesinde idi.

2.Dünya savaşından sonra boru imalat ve kaynak teknolojilerinde daha da gelişmeler oldu ve bu, daha önceleri 25-30 bar olan boru hattı basınçlarının 60-70 bara, boru hattı çaplarının ise 75 cmye kadar çıkartılabilmesine imkan sağlayarak nakledilen doğalgaz hacimlerinin önemli ölçüde artmasına yol açtı. Kanada, kullanım fazlası olan bir kısım doğalgazı Amerikaya ihraç etmeye başladı. Rusyada ise doğalgaz yatakları geliştirilerek üretilen gaz merkez Asya ve Sibiryadan Batı Rusya ve Doğu Avrupa ülkerine sevkedilmeye başlandı.

1900lü yılların ortalarında Almanya, İtalya, Fransa ve Avusturya kendi mevcut doğalgaz potansiyelini kullanıyordu. Hollandadaki Gronıngen sahasının gelişmesi (1959) ile buradaki potansiyelin bir kısmı komşu ülkelere ihraç edilmeye başlandı. Almanya 1964te Gronıngen gaz sistemine bağlandı. Ancak artan enerji talebi, gerek iç kaynaklardan ve gerekse komşu ülkelerden karşılanamaz hale gelince bu defa Cezayir, Libya, Brunei ve Nijeryadan ve bilahare Orta Doğudan doğalgazın sıvılaştırılarak tankerler ile nakline başlanıldı. Bu şekilde Japonya ve Birleşik Amerika Devletleri geniş ölçülerde enerji transferi gerçekleştirdiler. Sovyet Rusya doğalgazıda 1974te Almanyadan başlamak sureti ile Batı Avrupa sistemine bağlandı. 2000 yıllarında doğalgazın dünya toplam enerji tüketimi içindeki payını % 30 lara ulaşacağı tahmin edilmektedir. 1970 yılından sonra yaşanan petrol krizi, doğalgaz talebinde geniş ölçüde artışlara sebep olmuş ve hemen akabinde dünya doğalgaz üretimi 7-8 misline çıkmıştır.

DÜNYA GAZ KAYNAKLARI

Dünya Doğalgaz potansiyelinin dağılımında toplam olarak, OPEC ülkeleri en büyük hisseye sahip görünmektedirler. Münferit olarak en zengin doğalgaz kaynaklarına sıra ile Sovyet Rusya, Amerika Birleşik Devletleri ve Kanada, ve takiben Batı Avrupa sahip bulunmaktadır.

Tablo-3te, dünya gaz potansiyelinin dağılımı ile ilgili bilgiler verilmiştir. Bu değerlere göre halihazırda ispatlanmış gaz rezervleri toplamı 67.5 trilyon m3 civarında tahmin edilmektedir.

Tablo-3

Bölge

İspatlanmış rezerv, 1012 m3

Muhtemel rezerv, 1012 m3

Sovyet Rusya

22.70

63.49

Kuzey Amerika

8.86

48.86

JANZ

1.17

6.63

Batı Avrupa

4.34

9.00

Çin ve diğer Asya ülkeleri

0.60

10.86

Güney Amerika

0.63

7.91

Orta Amerika

0.57

3.63

Kuzey Afrika

0.23

0.91

Afrika, Güney Sahara

0.09

0.34

Doğu Asya

0.60

3.43

Güney Asya

0.46

1.23

OPEC, 1.grup toplam

7.14

29.77

OPEC, 2.grup toplam

19.60

47.86

Diğer Ortadoğu Ülkeleri

0.43

0.86

TÜRKİYENİN DOĞALGAZ POTANSİYELİ

Türkiyemizde ispatlanmış toplam doğalgaz kaynakları 30 milyar m3 civarındadır. Bu potansiyelin kabaca %70i yani 20 milyar m3ü üretilebilir görünmektedir.Halen, 2000 yılı sonu itibari ile 3 Milyar m3 doğalgaz üretimi yapılmıştır. Ancak, ülkemizde jeolojik ve jeofizik araştırmalarının ve özellikle sondaj edilerek araştırılmış bölgelerinin tarihinin yeni olduğu düşünülürse henüz keşfedilememiş muhtemel rezervlerin önümüzdeki gelecekte yukarıda verilen potansiyel değere ilavesi pekala mümkündür. Tablo-4te ülkemizin ispatlanmış ve muhtemel doğalgaz kaynakları ile ilgili bazı değerler verilmiştir. Ülkemizin 300-400 milyar m3 civarında bir doğalgaz potansiyeline sahip olabileceğini görmekteyiz. Bugün, gelişmiş bir Avrupa ülkesinin ortalama yıllık gaz tüketimi olan 15 milyar m3lük bir tüketimi, en az 20 yıl süre ile besleyebilecek bu potansiyelin, Türkiye gelecek ekonomisi için ne derece önemli olduğu açıktır.

Tablo-4

Türkiye Doğalgaz Potansiyeli

Bölge

İspatlanmış 109 m3

Muhtemel 109 m3

Trakya; Hamitabat,

50.0

90.0

Tuz gölü Havzası

25.045.0

Adana-İskenderun

45.085.0

Güneydoğu Anadolu

15.0 (*)

115.0140.0

Orta ve Batı Akdeniz Sahilleri

100.0-150.0

Kumrular, Umurca

5.0

15.0

Doğu Kara Deniz

30.060.0

(*) Bu potansiyelin 14×109 m3ü, yanıcı olmayan gazlardır.

ENDÜSTRİYEL LPG VE HAVA KARIŞIMLI LPG SİSTEMLERİ, ENDÜSTRİYEL VE DOMESTİK YEDEKLEME

Ticari Propan veya Butan LPG kategorisinde mütala edilmekle beraber, Türkiyede LPG denildiğinde akla gelen, Propan ve Butan hidrokarbon karışımlarıdır. Bu karışımda Propan ve Butan dışında az miktarda Etan, Etilen gibi hafif ve Pentan ve Heksan gibi ağır hidrokarbonlar mevcuttur.

Teknik yönden böyle bir sınıflamanın manası olmamasına karşın, genelde Türkiyede satılan LPG, % 30 Propan ve % 70 Butan karışımından oluştuğu kabul edilir. Aslında, LPG kompozisyonu, elde edildiği ham petrolun kimyevi yapısına, elde edilmesinde kullanılan proses ve ekipmana bağlıdır. Aşağıda, dahili piyasada kullanılan LPG nin tipik bir laboratuar analizi ve özellikleri belirtilmiştir.

Ticari LPG-Fiziksel özellikler

Mol Fraksiyon-Densite-Kalorifik Değer

(Based on 1kg.mole = 23,6 m3 @ 60°F)

Üst Kalorifik Değer

Komponent

Mol

Mol.Arlığı

kg/mol

Karışım

kg/100mol

Likit Densite

kg/litre

Karışım

litre/100mol

Karışım

mol/fraksyon

Saf Komp.

Kcal/mol

Karışım(LPG)

Kcal/mol

Eten

2,4

28,0

0,395

169,6

0,024

334.000

8.000

Etan

0,6

30,0

0,375

48,0

0,006

369.000

2.200

Propen

6,0

42,0

252

0,522

482,8

0,06

487.000

29.200

Propan

24,0

44,1

1.058

0,508

2.082,7

0,240

526.000

126.200

I.Butan

18,0

58,0

1.044

0,563

1.854,4

0,180

679.000

122.200

N.Butan

48,5

58,0

2.813

0,584

4.816,8

0,485

680.000

329.800

N.Butan(+)

0,5

72,0

0,631

57,0

0,005

835.000

4.200

Toplam

100,0

5.288

9.511,3

1,000

622.000

Mol Ağırlığı

52,88

kg/kg.mol

(5.288/100mole)

Likit Densite

0,556

kg/litre

( 5.288/9.511,3)

Gaz Densite

2,24

kg/sm3

(5.288/23.6)

Kalorifik Değer (Gross)

26.350

Kcal/sm3

(622.000/52.88)

Ticari LPGnin muhtelif dağıtım basınçlarında,yoğunlaşma sıcaklıkları :

Ticari LPG

Yoğunlaşma

Dağıtım Basıncı

Sıcaklığı

Bar abs.

-8

°C

2,1

Bar abs.

+11

°C

3,65

Bar abs.

+29

°C

6,90

Bar abs.

+52

°C

Ticari LPG

LPG konsantre bir enerji kaynağı olma, kolay temin edilebilme ve ekonomik açıdan,uygun bir fiatta olması nedeniyle, konut , ticari ve sanayi amaçlı kullanımlar için çok kullanışlı bir yakıt türüdür. EPG, LPG nin her amaçlı kullanımında, gerek tesis dizaynı ve yapımı konusunda ve gerekse mevcut tesisinizin güncelleştirilmesinde müracat edebileceğiniz bir şirkettir.

LPG konusundaki tesis yapım çalışmalarımız

Ana yakıt veya yedekleme amaçlı LPG tesisleri,

Depolama tankları sağlanması, enstrumantasyonu ve yapımı,

Tanker boşaltma tesis ve sistemleri,

Demiryolu sarnıç boşaltma tesisleri,

Tevzii sistemleri inşaası,

Mevcut tesislerin modifikasyonu ve güncel hale getirilmesi,

İhtiyaca göre, yeni sistem dizaynı ve kurulması,

Sanayi kullanımınıda, teknik yardım ve çözüm önerileri,

Bakım, onarım, emniyet ve operatör yetiştirme (Eğitim) hizmetleri,

LPG sahasının, uzaktan kontrollu hale getirilmesi, otomatik operasyon opsiyonları.

LPG/Hava Yedekleme Sistemleri

Doğal gaz temininin yetersiz kaldığı durumlarda bu açığı kapatacak bir enerji kaynağı gerekir. Likit LPG buharlaştırılarak, muayyen bir oranda hava ile karıştırıldığında, meydana gelen gaz, (fiziki özellikler farklı olsa bile) aynen doğal gazın yanma özelliklerine sahiptir. Yakma sisteminde, aynen doğal gaz gibi yanarak, doğal gaz kesintisi veya kısıtlamasında, operasyonun inkitaya uğramadan devamını sağlar. Tek başına kullanılabildiği gibi, doğal gaz ile her oranda karışarak, yedekleyici yakıt olarak da kullanılabilir.

Stand-by (Yedekleme) sistemi nedir?

Yakma sistemi üzerindeki ekipmanlarda, hiçbir kalibrasyon veya ayarlama gerektirmeksizin, sadece bir irtibat vanasının açılması ile, tüm sistemi, doğal gaz yakar halden, karışım gazı ile çalışır hale (veya tersi) getirir.

Türkiyedeki, halihazır özel sektör sanayi doğal gaz tüketim kapasitesinin % 40 ı şirketimiz tarafından yedeklenmiş olup, kurulu tesis kapasitesi toplam 700 milyon Kcal/saat cıvarındadır.

Yedekleyici Sistemin Avantajları

Doğal gaz kesinti ve kısıtlamalarında, sistem yedekleyicisi olarak kullanılabildikleri gibi, henüz doğal gazın gelmediği mahallerde, fabrika ANA yakıtı olarak da kullanılabilirler.

Enerji maliyetlerini kontrol altında tutar. Günün şartlarına göre hangi yakıt türü ucuz ise onunla çalışabilirsiniz.

Fabrikanın tamamiyle doğal gaza bağımlı olmasını önler.

Doğal gazın, Kesintisiz/Kesintili tarifeleri arasındaki fiat farkını ortadan kaldırır. Doğal gazı takriben % 15 daha ucuza almanızı mümkün kılarak, sarfiyatınıza göre kendini 12 18 ayda amorti eder.

Ticari LPG nin, Butan muhtevasının yüksek olmasından dolayı, soğuk havalarda LPG buharının hatlarda kondanse olmasını önler. Transfer problemlerini bertaraf eder.

Aşağıda, muhtelif dağıtım basınçlarında, ticari LPG nin ve LPG/Hava karışımlarının yoğunlaşma temperatürleri verilmiştir. Aradaki fark açık olarak görülmektedir.

LPG-Hava karışım gazı

Muhtelif dağıtım basınçlarında yoğunlaşma temperatürleri

Yakıt Gazı Türü

15Psia

30Psia

45Psia

Propan

-42°C

-23°C

-14°C

Butan

-8°C

+11°C

+14°C

Propan/Hava

-60°C

-40°C

-29°C

Lokal LPG/Hava

-20°C

+4°C

+7°C

Gaz/Hava (Mix Gaz) tesisleri yapımları

Tüm ticari LPG veya LPG/Hava tesisleri ve ilgili sistemler.

Sanayi kullanımı için yedekleyici enerji sistemleri.

LPG/Hava şehir gazı, Peak shaving Sistemleri.

Gas zenginleştirme Kalorifik değer ayarlama, kalite yükseltme, arıtma sistemleri.

LPG/Hava sistem ekipmanları temini

LPG depolama tankları, Tank aksesuarları.

Saha enstrumanları ve teçhizatları.

Yatay & Dikey Su banyolu Buharlaştırıcılar.

LPG/Hava karıştırıcıları.

Oransal karıştırıcılar.

LPG Pompa uniteleri.

Özel filtre ve Demisterler.

Kalorimetre Wobbe metre.

Özel atık yakma bacaları.

Programlanabilir kontrol ve emniyet sistemleri.

LPG Depolama Tankları

Depolama tankları çelikten mamul basınçlı tanklardır. NFPA/USA kodlarına veya Merkblatter/Alman normlarında, 17.6 Bar operasyon basıncında çalışacak şekilde dizayn edilmişlerdir. Genel tank hacımları ve takribi boyutlar aşağıda verilmiştir.

Su Hacmi

Gövde Çapı

Uzunluk

Takribi Ağırlık

1.600

5,4

2.300

1.800

6,5

5.500

2.500

7,8

7.850

2.500

9,8

10.150

3.000

10,9

13.800

115

3.000

17,2

23.400

180

3.470

20,9

34.600

Bağımsız su banyolu Buharlaştırıcılar

Yanda, standard sıcak su sirkülasyonlu bir buharlaştırıcı gösterilmektedir. Bugün daha yeni teknoloji ile üretilmekte olan sıcak su banyolu buharlaştırıcılar kullanılmaktadır. Su banyolu teknolojide tankın buhar fazından alınan LPG, su banyosu solusyonunun içine daldırılmış bir alev tüpünün içinde yakılarak su banyosu ısıtılır, dolayısıyla likit LPGnin, bu sıcaklıkla buhar hale geçmesi sağlanır. Boru demetinin içindeki LPG, basınç altında olup, ısı kaynağı ile doğrudan temas etmez. Otomatik kontrol enstrumanları, su banyosunun, önceden set edilen bir değere kadar ısıtılmasını mümkün kılar. Bu temperatür, LPG buharına, muayyen bir ilave ısınma sağlayarak, sadece buharlaşmış kısmın buharlaştırıcıyı terketmesine imkan kılacak şekilde şeçilir.

Genel düşünüşün tersine olarak, buharlaştırıcının görevi, buharlaştırıcının içindeki tüm likidin, buhar hale çevrilmesi değildir. Bu tip buharlaştırıcılar, sistemin çekişine ancak yetecek miktarda buhar üretirler.

LPG Transfer Pompaları

Genellikle, Türkiyedeki ticari LPG nin yüksek konsentrasyonda Butan ihtiva etmesi dolayısıyla, Tank buhar basınçları düşük olup karıştırıcı ekipmanların gerektirdiği basıncın altındadır. Bunun için sistemde Transfer Pompaları nın kullanılması gerekir. Bu pompalar, sadece Motor ve pompa düzeneğinden ibaret olmayıp, Pompanın set edilen limitler içerisinde çalışmasını, herhangi bir basınç sapmasında, akışın otomatik olarak tanka geri dönüşünü sağlayan ve sistemi koruyucu her türlü enstrumanla teçhiz edilmiş komple SETlerdir. Pompalar, pozitive displacement tip pompalar olup, muhtelif debilerde, Simplex veya Duplex pompa setleri halinde mevcuttur.

Blenders & Mixers

Blenderler, LP Gazı ve havanın muayyen oranlarda hava ile karışımını sağlayan cihazlardır. Genelde 3 kategoride sınıflandırılırlar.

Venturi Blenderler ( 5 psig 12 psig) aralığında,

Hava Fanı takviyeli Venturiler ( 13 psig 20 psig),

Oransal Blenderler > 20 psig. Basınçlarda.

Standart tip Venturiler, LP Gazı ve havayı, harici bir hava kaynağına (mesela bir hava kompresörüne) ihtiyaç duymaksızın karıştırırlar. Venturi yuvasının içindeki bir nozuldan geçen LP Gazının yarattığı bir vakum ile atmosferik hava venturi yuvasına emilerek LP Gazı ile karışma sağlanır. Herbir nozul, muayyen bir karışım gazı sağlıyacak şekilde dizayn edilmiştir. Venturi mikser, karışım gazının depolandığı bir sörj tankından gazın çekilmesi ile, AÇ /KAPA modunda çalışır. Sistemin ihtiyacına parelel olarak, venturi sayısı istenildiği kadar artırılabilir. Ayrıca bir hava kompresörü gerektirmediğinden, venturi sistemleri, düşük basınç ve ufak debilerde yaygın olarak kullanılırlar.

Daha yüksek basınçlarda ise, hava fan takviyeli venturi mikser tipleri düşünülebilir. Eğer, fabrikada enstruman havası mevcut ise, bu sistemler daha uygundur.

Oransal tip blenderler orta ve yüksek basınç kategorisindeki LPG/Hava uygulamalarında kullanılırlar. En gelişmiş tipleri, DCD Oransal mikser tabir edilen, hacım bazlı karıştırıcılardır. DCDTip blenderler, biri hava diğeri LPG buharının aktığı parelel iki akım kolundan oluşur. Herbir hat üzerinde, birbirlrriyle irtibatlanmış entegre edilmiş basınç düşürücü ve akış kontrol vanaları mevcuttur.

Basınç düşürücü vanalar, akış kontrol vanalarında sabit bir difransiyel basınç sağlayarak ve difransiyel basınçları hissederek, akış kontrol vanalarının değişken bir orifis olarak kullanımını mümkün kılar. Akış kontrol valfının pozisyonunda meydana gelen değişiklikler, akış denklemi Q = k.Ödp formülündeki (valf sabiti) katsayısına bağlı olarak “dp” sabit kaldıkça LPG ve Hava hacimlerinin karışım oranlarını sabitler.

Böylelikle, sabit bir difransiyel basınç, hatlardan geçen LPG gazı ve hava oranları kontrol altında olur. Diğer bir deyişle, sabit kalorifik değerde karışım gazı üretimini kontrol altına alır.

Parelel akış konfigürasyonu, karışım gazı eldesinde en gelişmiş bir teknoloji olup, eski teknoloji ile çalışan ve hareketli silindir ve makaradan oluşan Piston Tip oransal karıştırıcılarda meydana gelen Yapışma sorununu da bertaraf eder.

DCD Blender ler, kalorimetre olmadan, Manual Mode da çalıştırılabileceği gibi, kalorimetre ile entegre olarak Automatic Mode da da çalıştırılabilir.

Kontrol & Emniyet Sistemleri

Birçok LPG/HAVA karışım sisteminde, DCD Blenderin irtibatlandığı ve cihazdan ayrı, merkezl bir kontrol odasında yer alan bir proses panosu mevuttur. Başlama / Durdurma ve diğer kumandalar, bu pano vasıtası ile sağlanır.

Akıllı transmitterlerden komputer bazlı PLClere kadar çeşitli kontrol sistemleri bu panelle entegre edilmişlerdir.Devamlı bir Monitoring (Gözlem altında tutma) sağlanır. Proglanmış sistem ile proses değerleri istenilen set parametreleri aralığında tutularak sistemin, efektif kontrolu sağlanır.

Ülkemizde LPG Teknolojisinde EPG nin faaliyetleri

1960 yıllarında, İPRAŞ rafinerisince ülkemizde ilk olarak LPG yaygınlaştırılmaya başlandığında toplam rafineri LPG üretimleri 1700 Ton lar civarındaydı. Bugün bu üretim değeri 1 000 000 Ton lar civarına gelmiştir, ve ilaveten 2 500 000 Ton LPG de dışardan ithal edilmektedir. Hali hazırda 3 500 000 Ton olan ülke tüketiminin, önümüzdeki on yıl içinde 10 000 000 Ton/Yıl olacağı tahmin edilmektedir.

Bir NFPA, uygulayıcısı olarak EPG, LPG sistemlerinin dizaynı ve tesisi işlerinde tecrübe ve kabiliyeti ile aktif ve müstesna hizmetler sağlamaktadır. Gerek LPG gerekse LPG/HAVA karışımlı sistemlerin mühendisliği ve kurulması, ful servis imkanları ile sadece ülke sınırları içinde değil Ortadoğu ülkelerinde de anahtar teslimi taahhütler de bulunmaktadır

Yorum ekle 12 Temmuz 2007

Genetik Olayların Hücrede Moleküler Düzeydeki Temeli Genetik Materyal Görev

Genetik olayların hücrede moleküler düzeydeki temeli genetik materyal görevini üstlenen nükleik asitlerin yapı ve özelliklerine dayanır. Nükleik asitlerin iki türü olan deoksiribonükleik asit DNA ve ribonükleik asit RNA temelde aynı yapısal özelliklere sahiptir.

Genler, DNAdaki bazı kimyasal dizilimler olan nükleotidlerden meydana gelmiştir. Çoğunluk kromozomların içersinde bulunurlar. Ayrıca DNA molekülü prokaryotlarda (Bakteriler) kromozom dışı genetik sistem, olan plazmidlerde, Ökaryotik hücrelerde genetik materyalin kromozomlar (Nukleus) dışında temel olarak (hayvan ve bitkilerde) mitokondri ve (sadece bitkilerde ve alglerde) kloroplastlarda bulunduğu bilinmektedir.

1953 yılında Watson ve Crick DNA molekülünün kendine has özelliklere sahip bir çift sarmal yapı halinde bulunduğunu ileri sürdüler. Bu araştırıcıların önerdikleri DNA yapısı o tarihlerde başka araştırıcılar tarafından ortaya konulan DNA ya ilişkin önemli bulgulara dayanmaktadır. Bunlardan biri, Wilkins ve Franklin tarafından, izole edilmiş DNA fibrillerinin X-ray ışınlarını kırma özelliklerinin açıklanmasıdır. Elde edilen X ışını fotoğrafları, DNA nın zincirlerindeki bazların diziliş sırasına bağlı olmaksızın, çok düzenli biçimde dönümler yapan bir molekül olduğunu göstermektedir. Ayrıca TMV (tütün Mozaik Virusu) üzerinde yapılan çalışmalar da DNA ile ilgili çalışmalarda ışık tutmuştur.

Bir başka önemli bulguda Chargaff tarafından saptanmıştır. Herhangi bir türe ait DNA nın nükleotidlerine parçalandığında serbest kalan nukleotidlerde adenin miktarının timine, guanin miktarının da sitozine daima eşit olduğunun saptanmasıdır.. Yani Chargaff kuralına göre doğal DNA moleküllerinde adeninin timine veya guaninin sitozine oranı daima 1e eşittir. (A/T=1 ve G/C=1).

İşte Watson ve Crick bu bulguları değerlendirerek böyle özelliklere sahip DNA makro molekülünün sekonder yapısına ait bir model geliştirdiler. Bu modele göre, bir çok sorunun açıklanması yapılabildiğinden dolayı 1962 yılında bu iki bilim adamına Nobel Ödülü verildi.

Bu modele göre;

DNA molekülü, heliks (=sarmal) şeklinde kıvrılmış, iki kollu merdiven şeklindedir. Kollarını, yani merdivenin kenarlarını, şeker (deoksiriboz) ve fosfat molekülleri meydana getirir. Deoksiriboz ile fosfat grupları ester bağlarıyla birbirlerine bağlanmıştır. İki kolun arasındaki merdiven basamaklarında gelişigüzel bir sıralanma yoktur; her zaman Guanin (G), Sitozinin (C ya da S); Adenin (A), Timinin (T) karşısına gelir. Hem pürin (yani adenin ve guanin) ile pirimidin (yani sitozin ile timin) arasındaki hidrojen bağları, hemde diğer bağlar, meydana gelen heliksin düzgün olmasını sağlar. Pürin ve pirimidin bazları, yandaki şekerlere (Riboz), glikozidik bağlarla bağlanmıştır. Baz, şeker ve fosfat kombinasyonu, çekirdek asitlerinin temel birimleri olan nükleotidleri meydana getirmiştir. Dört çeşit nükleotid vardır. Bunlar taşıdıkları bazlara göre isimlendirilirler (Adenin, Guanin, Sitozin,Timin).

DNA molekülü kendini oluşturan nukleotidlerin sayısına bağlı olarak, büyüklüğü türden türe değişen, uzun zincir şeklinde bir yapı gösterir. İnsanda bu zincirin uzunluğu açıldığında 2 metreye kadar varabilir. Bütün halinde eldesi zincirin hassas ve kırılgan yapısından ötürü çok güçtür.

İki polinükleotid zincirin şeker fosfat omurgaları, ortak bir eksen çevresinde eşit çaplı ve sağ yöne doğru dönümler meydana getirir. Nükleotidlerin bazları molekülün omurgasının iç kısmında bulunur. Bazların konumları sarmalın eksenine 90 derece açı yapacak şekilde konumlanmıştır. Birbirine komşu baz çiftlerinin dönümleri arasındaki uzaklık 3,4A dür. Ayrıca her baz çifti komşusuna 36 derecelik açı yapacak şekilde yerleşmiştir. Buna göre, yaklaşık 10 baz çifti 360 derecelik tam bir dönümü tamamlayacağından, her dönümün boyu 34A dür.

İki polinükleotid zincirdeki nukleotidler karşılıklı olarak birbirlerine hidrojen bagları ile bağlanmıştır. Bu bağ fosfor bağları kadar kuvvetli olmadığı için pH değişikliği, sıcaklık basınç gibi faktörlerde kolaylıkla birbirlerinden ayrılabilmektedir. DNA nın kendi kopyasını yapması ve gen anlatımı, nukleotidler arasındaki hidrojen bağlarının ayrılması ile gerçekleşmektedir.

Nükleotidler birbirlerine fosfat bağlarıyla bağlanarak, şeker ve fosfat kısımlarının birbirlerini izlediği serilerden oluşan bir omurgaya sahip uzun ve dallanmış polinükleotid zincirlerini meydana getirmiştir. Kovalent ester bağları veya fosfodiester bağları olarak da bilinen bu bağlar son derece kuvvetlidir. Fosfodiester bağlarının varlığı DNA molekülünün tek zincirli yapı halinde iken bile dayanıklı ve stabil yapıda olmasını sağlar. Genetik mühendisliğinin hedeflerinden biri olan klonlama çalışmaları, doğal yolla gerçekleşmesi mümkün olmayan kovalent bağ kırılmalarını gerçekleştirerek yeni türler oluşturma çabalarını içerir.

Nukleotidlerin yapısı bazik olmasına karşın oımurgadaki PO4(fosforik asit) grubunun varlığı polinükleotid zincirlerin asit özellikte olmalarına yol açar ve nükleik asit terimi de bu özellikten kaynaklanır.

Hidrojen bağları daima bir pürin(A,G) ile bir pirimidin (T,C) bazı arasından meydana gelir. A-T baz çiftinde 2 hidrojen bağı, G-C baz çiftleri arasında ise 3 hidrojen bağı bulunmaktadır. Hidrojen bağlarının özelleşmesi; anahtar kilit modelinini andıran, uygun nukleotid moleküllerinin karşılıklı gelerek birbirlerine yine uygun sayıda hidrojen bağları ile bağlanmasını sağlar. Böylece zincirin bir kolunda bulunan nukleotidlerin dizilişi,karşı kolda bulunan nukleotidlerin dizilişini bir çeşit dikte ve kontrol eder. Tesadüfe bırakmayan bir titizlikle molekül yapısı oluşturulur ve kontrol edilir.

DNA molekülünün en önemli özellik iki polinükleotid zincirin birbirinin tamamlayıcısı olmasıdır. Pozitif (+) ve negatif () iki polinukleotid zincirlerinin tamamlayıcılık özelliği,genetik materyalin işlevlerini doğru biçimde nasıl yapabildiğinin açıklanması açısından DNAnın en önemli temel özelliklerinin başında gelir.

DNA çift sarmalının dikkate değer ve önemli bir özelliği, molekülü oluşturan zincirlerin birbirlerinden kolaylıkla ayrılabilmesi ve yeniden birleşebilmesidir. Protein sentezi ve Dna replikasyonu (kendi kopyasını oluşturması) bu özellik sayesinde meydana gelebilir. DNAnın iki zinciri, birbirine sadece H bağları ve hidrofobik etkileşimlerle bağlı olmaları nedeni ile, nükleotidleri arasındaki kovalent bağlardaki herhangi bir kopma olmaksızın çözülebilir (denatürasyon). Aynı şekilde çözülmüş molekülün zincirleri tamamlayıcı bazları arasında H bağlarının oluşumu ile birleşip sarmal yapıyı yeniden oluşturabilir (renatürasyon).

Nükleotidler arasındaki fosfor bağlarının kopması nedeniyle nükleotidlerin yerine başka nukleotid veya nukleotid dizisinin geçmesi mutasyonlara yol açar.Bu mutasyonların tek zincirli RNA molekülünde oluşma olasılığı çift zincirli DNA molekülüne göre daha fazladır.Mutasyonların neticeleri ölümcül olabilir. Evrimsel gelişim içinde mutasyonların menfi yada müspet etkileri gözardı edilemeyecek noktadadır. Günümüzde viral hastalıkların başında gelen AIDSin önüne geçilememesinin en geçerli nedeni genomu tek zincirli RNA olan virusun sürekli mutasyonlar geçirerek kendini sürekli yenilemesi gösterilebilir

Yorum ekle 12 Temmuz 2007

Sonraki Önceki

Ödevsel

‘do� a’ Arama Sonuçları

Donanım

Mercekler Ve Aynalar

Füzelerde Güdümleme Sistemleri

Fonksiyonlar………1

Bini Aşkın Buluş Yapan, Bu Arada Elektrik Ampulünü Fonografi Ve Film Göster

Özlem Güran 19913813

Bölüm I

Giriş

Endüstriyel Doğal Gaz Tesisatları, Dönüşüm Ve Enstrumentasyonu

Genetik Olayların Hücrede Moleküler Düzeydeki Temeli Genetik Materyal Görev

Kategorilere Göre

Rasgele...